Repartaž z Voranava: biełaruski abšar, dzie 83% žycharoŭ ličać siabie palakami
Znak na ŭjeździe ŭ Voranava
Da niadaŭniaha času Voranava na Horadzienščynie zastavałasia adnym z samych zakrytych rajonnych centraŭ Biełarusi: pamiežny status haradzkoha pasiołku patrabavaŭ admysłovaha dazvołu na ŭjezd, a tutejšym zaŭsiody było praściej vyjechać u Vilniu, čym u Miensk ci Horadniu.
Etničnaja identyfikacyja praz nadmahilli
Peŭnaja izalavanaść dazvoliła miastečku i navakolnym terytoryjam zachavać svaju etničnuju ŭnikalnaść. Naprykład, heta adzinaje miesca ŭ krainie, dzie biełarusami siabie ličać usiaho… 10% žycharoŭ. Takaja praporcyja vynikaje ź pierapisu nasielnictva 2009 hodu, kali kožnamu hramadzianinu prapanavali vyznačycca z nacyjanalnaj prynaležnaściu.
Uvachodnaja brama na mohiłkach
Takim čynam, 83% tubylcaŭ Voranaŭskaha rajonu identyfikujuć siabie jak palaki (ahułam na momant kampanii tut pražyvała bolš jak 30 tysiač čałaviek).
U asobnych vioskach kancentracyja jašče bolšaja. Tak, u Palackiskim sielsaviecie palakaŭ 90%, Hirkaŭskim i Paharodzienskim — 89%, Žyrmunskim i Dociskim — pa 88%, Radunskim — 87%, Zabałackim i Misiavickim — pa 85%, Bieniakonskim i Pierahancaŭskim — pa 84%. U rajonnym centry da palakaŭ siabie adnosiać 71% haradžanaŭ.
Heta pry tym, što ahułam pa Biełarusi kolkaść polskaha nasielnictva ledź pieravyšaje 3%.
Budynak voranaŭskaha Centru kultury
Adpaviedna ŭ rehijonie zafiksavanaja najmienšaja dola biełarusaŭ, u niekatorych pasieliščach jana ledź pieravyšaje 5%. Navat u šerahu rajonnych centraŭ na Horadzienščynie biełarusaŭ naminalna mieniej za inšyja narodnaści — 44% u Ščučynie i 49% Lidzie.
Zrešty, i ŭ samym Voranavie, i ŭ bližejšych pasieliščach mała što śviedčyć pra polski duch. Inšaja sprava — katalickaja viera. Kaścioł — jak praviła, vieličny, dahledžany budynak sa šmatlikimi i zaŭziatymi parafijanami. U astatnim — zvykły nabor rysaŭ, jakija zastalisia ŭ spadčynu ad balšavickaj epochi: Lenin pierad rajvykankamam na vulicy Savieckaj, doška honaru, typavyja damy kultury i bytu.
Lenin siarod voranaŭskich palakaŭ
Kab znajści polski śled, treba skiroŭvacca na katalickija mohiłki (jość i pravasłaŭnyja). U Voranavie jany pobač z navabudam chramu Apostałaŭ Symona i Judy Tadevuša. Davoli paviarchoŭnaha pozirku na ščylnyja šerahi nadmahillaŭ, kab pavieryć ličbam statystyki: tolki zredku traplajuć pomniki z nadpisami pa-biełarusku ci pa-rasiejsku, u masie svajoj imiony niabožčykaŭ i słovy spačuvańniaŭ na polskaj movie.
Dziela spraviadlivaści, Voranaŭščyna — nie adziny prykład polskaści. Tak, u Sapockinie na miažy z Polščaj etnična źviazvajuć siabie z susiedziami 84% apytanych. Vysokaja dola palakaŭ u Vasiliškaŭskim sielsaviecie Ščučynskaha rajonu — 78%, u Šyłavickim sielsaviecie Vaŭkavyskaha rajonu — 77%, Vavierskim sielsaviecie Lidzkaha rajonu — 75%. Usio heta vioski na Horadzienščynie.
Polskamoŭnyja nadmahilli
U administracyjnych centrach karcina krychu inšaja: samaja značnaja dola palakaŭ u Ščučynie — 39%, Vaŭkavysku — 23% i ŭ Horadni — 20%.
Dyk pavodle jakich kryteraŭ žychary zhadanych pasieliščaŭ adnosiać siabie da palakaŭ — relihijnych, etnakulturnych, niejkich inšych?
Adnym z hałoŭnych admysłoŭcaŭ pa Voranaŭskim krai — Ivan Fiasienka, nastaŭnik, zasnavalnik narodnaha historyka-krajaznaŭčaha muzeju ŭ staražytnym miastečku Raduń, što niedaloka ad rajonnaha centru:
Kaścioł Apostałaŭ Symona i Judy Tadevuša
«Pieršy i hałoŭny čyńnik — relihijny, pa fakcie naviedvańnia kaściołu, — upeŭnieny spadar Fiasienka. — Ci možna tolki pa hetym składniku adnosić siabie da peŭnaha etnasu? Nie, viadoma. Bo musić być i adpaviedny mentalitet, i viedańnie movy, tradycyjaŭ, historyi, i šmat inšych rečaŭ. A to takija palaki, što niekatoryja ani ŭ Polščy nie byli, ani movy nia viedajuć.
Tamu tolki pavodle dałučanaści da relihijnaj kanfesii. Pravilniej skazać — biełaruskija palaki. U pobycie pa-polsku amal nie razmaŭlajuć, vialikaja redkaść, chto vałodaje polskaj — litaralna adzinki. U sielskaj miascovaści havorać pa-biełarusku, dakładniej — na trasiancy: słova biełaruskaje, słova ruskaje, dzieści polskaje, u Pielasie jašče i litoŭskaje dadaduć. Maładyja naahuł pierajšli na rasiejskuju».
Nacyjanalnaja prynaležnaść praz kaścioł
Pavodle ŭsio taho ž pierapisu 2009 hodu, 73,56% žycharoŭ Voranaŭskaha rajonu nazvali rodnaj movaj biełaruskuju, blizu 15% — rasiejskuju. Vyhladaje, što krychu bolš za 10% akurat i prypadajuć na polskuju dy litoŭskuju, zaležna ad susiedztva. Pry hetym razmaŭlajuć doma pa-biełarusku 67,86% voranaŭcaŭ, pa-rasiejsku — 22,13%. Astatniaja kolkaść padzielena ŭ praporcyi pamiž inšymi movami.
Krajaznaŭca Ivan Fiasienka (fota «Voranaŭskaja hazeta»)
Tym nia mieniej uśviedamleńnie siabie palakam nie pryjšło źnianacku, samaidentyfikacyja niečym pavinna być padmacavanaja. Heta mižvajenny čas pieršaj pałovy XX stahodździa ci, mahčyma, karani varta šukać hłybiej?
«U bolšaj stupieni mižvajenny čas, — kaža Ivan Fiasienka. — Kali zahłyblacca ŭ historyju až da Kreŭskaj, Lublinskaj unijaŭ, toje zakranuła ŭ najpierš šlachocki stan. Sialanstva — tutejšyja biełarusy, litoŭcy — palakami stali ŭ mižvajenny peryjad. Tak, možna kazać pra peŭny fenomen, bo na Bieraściejščynie tak masava palakami siabie nie nazyvajuć.
Znoŭ ža z historyi Voranaŭščyny: u vyniku pachodaŭ kniazioŭ VKŁ u Padlašša, Mazoviju jaje častkova zasialili mazaŭšanami. Heta prasočvajecca i ŭ kamiennych vyrabach, i ŭ kieramicy. Ale palaki byli niaznačnym etničnym elementam, nie asnoŭnym. Pahatoŭ što ŭschod siońniašniaj Polščy, Padlašša — ziemli biełaruskija, maju na ŭvazie, asvojenyja dryhavičami. Mahu patłumačyć sytuacyju žadańniem palakam zvacca, a nie realnaj karcinaj».
Najlepšyja ludzi Voranaŭščyny
Jadźviha Kazłoŭskaja-Doda — naradženka Voranava. Čverć stahodździa žyvie ŭ Polščy, kandydat humanitarnych navuk, pracuje na katedry biełarusistyki ŭniversytetu Maryi Składoŭskaj-Kiury ŭ Lublinie. Daśleduje biełaruska-polskija moŭnyja i kulturnyja suviazi:
«Ščyra kažučy, vy vybrali nia samy prosty abšar, moža tak vyhladaje tolki zvonku. Voranaŭščyna ŭ svaim etničnym składzie adroźnivajecca ad inšych rajonaŭ Biełarusi, choć takich unikalnych miescaŭ nasamreč bolš — naprykład, na Brasłaŭščynie, dzie žyli i žyvuć staraabradcy… Tut, u Voranaŭskim rajonie, akramia palakaŭ, biełarusaŭ, rasiejcaŭ, litoŭcaŭ, ukraincaŭ, znojdziem cyhanoŭ. Pavodle pierapisu 1999 hodu, z 310 asobaŭ u vobłaści 130 pražyvali mienavita na Voranaŭščynie. A taksama tatary, armianie, niemcy, azerbajdžancy, adzinkavyja pradstaŭniki inšych nacyjanalnaściaŭ.
Tamu linhvistyčnaja sytuacyja Voranaŭščyny vielmi składanaja. Pra heta knihi možna pisać — darečy, źbirajusia vydać svaju kandydackuju, dzie na hety kont budzie adpaviednaja infarmacyja…
Lenin na vulicy Savieckaj — jašče nia ŭsio. Šmat trahiedyjaŭ zdaryłasia pry savieckaj uładzie: jak biełaruskuju intelihiencyju źniščyli tam, dzie jana była, tak i polski duch voranaŭskich palakaŭ. Napačatku XXI stahodździa ja razmaŭlała sa stałymi ludźmi, jakija hetym ducham jašče hatovyja byli dzialicca. Voś tolki z kim? Siaredniaje pakaleńnie vychavana ŭ tradycyjach pijanerska-kamsamolskich arhanizacyjaŭ, moładź — pad uździejańniem hadžetaŭ i rasiejskaha telebačańnia».
Kandydat humanitarnych navuk Jadźviha Kazłoŭskaja-Doda
Krajaznaŭca Ivan Fiasienka ŭdakładniaje, što bolšaja častka polskaj šlachty źjechała ŭ Polšču nieŭzabavie paśla «vyzvolnaj misii» Čyrvonaj armii, zastalisia pieradusim naščadki spalanizavanych sialanaŭ:
«Treba addać naležnaje, što asiarodak trošački zachavaŭsia. Ale tak skažu: jak adyduć ludzi paślavajennyja, usio niezvarotna źmienicca. Jašče dziasiatki dva hadoŭ, i novaja hieneracyja vyniščyć reštu samabytnaści, bo moładź usprymaje ŭsio pa-inšamu. U ich takoha jaskravaha razumieńnia tutejšaści niama. Pierajaždžajuć u novyja miescy, tam na ich uździejničajuć inšyja ludzi. Idzie praces asymilacyi, što zrobiš…
Mabyć, tut jon nie taki imklivy, choć repatryjacyi niezaŭvažanymi nie minuli — maju na ŭvazie, kali biełarusy viartalisia z Polščy, palaki adjaždžali tudy. Praktyčna ŭsia šlachta źjechała ŭ Polšču. Kudy ni pajedź — na vysokich pasadach ludzi, jakija niekali adsiul źjechali: ci ź Lidzkaha rajonu, ci sa Ščučynskaha, ci z Voranaŭskaha. To bok šlachta ŭsia tam, nia vytrymali kryŭdy, kinuli ŭsio. Zastalisia sialanie».
Budynak kolišniaj synahohi
Kim siabie pazycyjanuje sam spadar Fiasienka ŭ naskroź «polskim krai»? Surazmoŭca pačynaje z taho, što pravasłaŭny pavodle vieravyznańnia, a dla Voranaŭščyny heta vialikaja redkaść:
«Ja vam praŭdu skažu: maja mama — etničnaja polka z-pad Krakava, baćka — z Ukrainy, z Pałtaŭščyny. Choć dzied pa baćkavaj linii naahuł kazaŭ, što žycharoŭ pasielišča ŭ Bahačanskim rajonie ličyli prusami. Ja taksama kaliści dumaŭ, što vychadcy z pruskich ziemlaŭ sialilisia tolki na biełaruskaj terytoryi, ale, akazvajecca, na ŭkrainskaj častkova taksama.
Tamu karani maje zachodniebałckija, ale naradziŭsia ŭ Biełarusi, zakančvaŭ BDU, usio žyćcio pryśviaciŭ našamu kraju — adpaviedna, biełarus. Prytym, što niabožčyk brat-bliźniuk ličyŭ siabie ŭkraincam, a mienšy brat — ruskim. Za savietami možna było vybirać sabie nacyjanalnaść, tamu internacyjanał».
Frahment aŭtentyčnaha Voranava
Niahledziačy na polskaje pazycyjanavańnie, sučasnaja nazva Voranava — zrusyfikavanaja. Miastečka viadomaje ad XVI stahodździa pad nazvaj Bałotna, u rozny čas naležała Haštoldam, Scypijonam, Zareckim. Miarkujecca, što novuju nazvu Viarenaŭ majontak atrymaŭ u honar žonki syna Scypijona Viareny.
Palanizacyja biez prymusu, rusifikacyja hvałtam
Paśla 3-ha padziełu Rečy Paspalitaj dy inkarparacyi ŭ skład Rasiejskaj imperyi niezrazumiełaja vuchu rasiejskaha čynoŭnika nazva była zamienienaja na «udobovarimuju» formu — Voranava. U 1920-ch, kali ŭstalavałasia polskaja ŭłada, žycharam znoŭ udałosia viarnucca da Viarenaŭ, ale z prychodam balšavikoŭ pasielišča čarhovy raz było pierachryščana ŭ Voranava.
Centar, akulturany da abłasnych «Dažynak-2016»
Jak adznačaje Jadźviha Kazłoŭskaja-Doda, nacyjanalnaja śviadomaść palakaŭ Voranaŭščyny vyrasła ź vieravyznańnia. Mova dla ich, jak i dla biełarusaŭ, maje najčaściej symbaličnaje značeńnie:
«Adnak siońnia, na moj pohlad, važna inšaje: z kim kankretna jany sami chočuć siabie atajasamlivać? Nie jak u savieckija časy, kali ŭ pašparcie ich «zapisvali palakami», a toje, što jany realna ličać siabie palakami. Samaidentyfikacyja asoby ź jaje žyćciovym dośviedam — sprava indyvidualnaja, a vypadki źmieny identyčnaści z polskaj na inšuju, na kolki mnie viadoma, na Voranaŭščynie vyklučnyja.
Darečy, polskaja daślednica Chalina Turska ličyła, što ŭ litoŭskich vioskach ludzi časam pierachodzili na polskuju biez pracesu biełarusizacyi. Palanizacyja na hetaj terytoryi nie była prymusovaj, tolki samaisnaj, dobraachvotnaj; zachodniuju kulturu miascovaje nasielnictva i siońnia ličyć bolš dalikatnaj, vietlivaj, pryjaznaj».
Miesca, jakoje ŭsich uraŭnoŭvaje
Pavodle surazmoŭnicy, paśla Druhoj usiaśvietnaj vajny viaskovyja škoły ŭ rajonie byli biełaruskamoŭnyja, a ŭ miastečkach — rasiejskamoŭnyja. Na pierakanańnie Jadźvihi Kazłoŭskaj-Dody, kančatkovaj metaj savieckaj ułady była rusifikacyja, a ŭ vypadku palakaŭ — spačatku biełarusizacyja, paźniej — usio taja ž rusifikacyja.
