Biełarusy na słužbie CRU: AEDEPOT, QKACTIVE, svaje siarod čužych

Piša Anton Rudak.

Palityk Mikoła Abramčyk i paetka Natalla Arsieńnieva. Abramčyk supracoŭničaŭ z CRU, a Arsieńnieva — nie.

Biełarusy ŭ prajektach CRU ŭdzielničali nie tolki pad ehidaj Rady BNR. Choć supracoŭnictva Mikoły Abramčyka z amierykanskaj raźviedkaj spyniłasia jašče ŭ śniežni 1961 hoda ź inicyjatyvy apošniaj, biełaruskija ślady sustrakajucca ŭ rassakrečanych archiŭnych fajłach da siaredziny 1960-ch.

Jak my ŭžo zhadvali, Kastuś Miarlak, hałoŭny ahient ź biełaruskaha boku dla prajekta AEDEPOT (padrychtoŭka kadraŭ na vypadak vajny z SSSR), byŭ adchileny amierykancami ad supracoŭnictva jašče ŭ lipieni 1959 hoda. Tym nie mienš rekrutavanyja im kandydaty praciahvali prachodzić padrychtoŭku. Tak, stanam na 1964 hod pa hetaj prahramie rychtavali kala dziasiatka biełarusaŭ, siarod jakich zhadvajucca proźviščy Saceviča (imia nieviadomaje, 1925 h.n.) i Sihizmunda Jaraševiča (1930 h.n.). U prajekcie ŭdzielničali maładyja biełarusy z ZŠA, jakija paśpieli adsłužyć u amierykanskaj armii, niekatoryja mieli praktyku vajny ŭ Karei.

Cikava, što ŭ śpisach prajekta AEDEPOT ź biełarusami abjadnanyja pradstaŭniki narodaŭ Kaŭkaza. Ich naboram zajmaŭsia Čarym Subzokaŭ — były viarboŭščyk Paŭnočna-kaŭkazskaha lehijona Viermachta i aficer SS. U 1985 hodzie Subzokaŭ zahinuŭ u vyniku vybuchu, jaki prahrymieŭ pierad jahonym domam u Ńju-Džersi. Najbolš vierahodnym matyvam arhanizataraŭ likvidacyi była pomsta za ŭdzieł u Chałakoście — pieradusim u datyčnaści da terakta padazravali radykalnuju Lihu abarony jaŭrejaŭ.

Što da vykarystańnia ahientaŭ za žaleznaj zasłonaj — Janka Filistovič i hrupa Vostrykava taksama nie byli adzinymi biełarusami, zakinutymi ŭ BSSR pavietranym šlacham. Tak, 25 listapada 1955 hoda maskoŭskaja hazieta «Iźviestija» paviedamiła pra jaŭku z pavinnaj Adama Miafodzieviča Novikava, 1925 h.n., uradženca BSSR. Padčas nacysckaj akupacyi jon pražyvaŭ u Mahiloŭskaj vobłaści i byŭ vyviezieny na pracu ŭ Hiermaniju, zastaŭsia na Zachadzie. U 1952 hodzie Novikaŭ dałučyŭsia da NTS (Narodna-pracoŭny sajuz — arhanizacyja rasijskich salidarystaŭ), nieŭzabavie byŭ zavierbavany CRU i prajšoŭ padrychtoŭku ŭ škole ŭ Bad-Visze, FRH, u miežach prajekta AESAURUS.

30 krasavika 1953 hoda Adam Novikaŭ desantavaŭsia na terytoryi Maładziečanskaj vobłaści z dakumientami na imia Mikałaja Ivanaviča Nikicina. Ahułam u krasaviku 1953 hoda na terytoryi SSSR byli desantavanyja vaśmiora siabroŭ NTS. U «Iźviestijach» zhadana, što, uličvajučy raskajańnie špijona, jaho asudzili na piać hadoŭ łahieraŭ. Pavodle dakłada Bieryi CK KPSS ad 15 maja 1953 hoda, Novikaŭ padčas vajny supracoŭničaŭ z akupantami, a kali paśla desantavańnia ŭviesnu 1953-ha byŭ zachopleny ŭ pałon, jaho vyrašyli pieravierbavać.

Jak bačym, biełarusy zmahalisia pad roznymi ściahami i z roznaj matyvacyjaj. Cikava, što zachavalisia ŭ dakumientach CRU prynamsi dva imieni aficeraŭ, jakija pracavali ź biełaruskaj emihracyjaj: Miron Tałočka i Piter Kapusta. Miron Tałočka naradziŭsia ŭ 1920 hodzie ŭ Darbi, štat Piensilvanija, padčas vajny ŭdzielničaŭ u bitvie za vyspu Ivadzima, ad 1954 i da śmierci ŭ 1975 hodzie pracavaŭ na CRU. Piter Kapusta pieradusim viadomy svajoj datyčnaściu da vydačy SSSR pierabiežčyka z KDB Juryja Łohinava (jaho zapadozryli jak dvajnoha ahienta, jakim jon nasamreč nie źjaŭlaŭsia), a taksama ŭdziełam u dopytach pałkoŭnika Nacyjanalnaha frontu vyzvaleńnia Paŭdniovaha Vjetnama Nhujen Taja, jaki pravioŭ pad śledstvam try hady ŭ pafarbavanaj nabieła, pastajanna aśvietlenaj i achałodžanaj kamiery. Chto viedaje — ci nie byli Tałočka i Kapusta taksama naščadkami biełaruskich emihrantaŭ?

Dziela baćkaŭščyny

Prajekt AEQUOR, akramia padrychtoŭki raźviedhrupaŭ, praduhledžvaŭ taksama finansavuju padtrymku dla biełaruskaj presy. Na hetyja hrošy vydavałasia ŭ Miunchienie hazieta «Baćkaŭščyna», zasnavanaja jašče ŭ 1947 — akurat dziakujučy amierykanskaj dapamozie ad 1955 hoda jana zrabiłasia štotydniovikam — dapamoha ad CRU składała 90% ad srodkaŭ, jakija vydatkoŭvalisia na vydańnie haziety.

Piotra Syč.

U 1952 hodzie pad redaktarstvam Piotry Syča źjaŭlajecca humarystyčny časopis «Šarścień», dla jakoha Rada BNR taksama spadziavałasia atrymać padtrymku. Amierykancy, adnak, nastojvali na źlićci dvuch vydańniaŭ, arhumientujučy, što žarty dy karykatury drukujuć i ŭ surjoznych hazietach pa ŭsim śviecie. Jak vynikaje z dakumientaŭ, razychodžańni palahali nie tolki ŭ stylistyčnym, ale najpierš u finansavym rečyščy — atrymlivać dapamohu na dva vydańni było vyhadniej. Ale ŭ vyniku biełarusam daviałosia źmirycca sa skaračeńniem, i «Šarścień» pierastaŭ vychodzić.

Hrošy na hazietu vydaviec «Baćkaŭščyny» Uładzimir Bortnik atrymlivaŭ ad Barysa Rahuli i nikoli nie cikaviŭsia, adkul jany biarucca — jak adznačajecca, u jaho byli tolki padazreńni, što dapamoha pachodzić z Vatykana. Pastupova, pa miery emihracyi aktyŭnych biełarusaŭ u ZŠA, źjaviłasia mierkavańnie, što dapamohu varta pieranakiravać ad «Baćkaŭščyny» haziecie «Biełarus», jakaja vychodziła ad 1950 hoda ŭ Ńju-Jorku.

Beneeraŭskija vydańni byli pryzvanyja nie tolki hurtavać biełarusaŭ na vyhnańni — ich mierkavałasia raspaŭsiudžvać i za žaleznaj zasłonaj — niezdarma numary «Baćkaŭščyny» mieli pry sabie padrychtavanyja CRU biełaruskija desantniki.

«Lublu naš kraj, staronku hetu»

Emihracyja chacieła dahrukacca da suajčyńnikaŭ na Baćkaŭščynie nie tolki i nie stolki praz druk. Jašče ŭ 1950 hodzie prezident Rady BNR Mikoła Abramčyk uzdymaŭ pierad amierykancami pytańnie radyjoviaščańnia pa-biełarusku. Akurat tady byli stvoranyja ŭkrainskaja i bałtyjskija siekcyi radyjo «Hołas Amieryki». Abramčyk zaznačaŭ, što kolkaść nasielnictva Biełarusi pieravyšaje nasielnictva ŭsich krainaŭ Bałtyi razam uziatych, a biełaruskaja mova mienš padobnaja da rasijskaj, čym ukrainskaja, i aburaŭsia ihnaravańniem biełarusaŭ. U 1958 hodzie Abramčyk navat skłaŭ dla amierykancaŭ śpis kandydataŭ da pracy ŭ biełaruskaj siekcyi «Hołasa Amieryki». Uznačalić biełaruskuju słužbu radyjo mahli, na jahonuju dumku, Leŭ Akinševič, Anton Adamovič, Hipalit Pałanievič, Vital Kažan albo Natalla Arsieńnieva.

U 1959 hodzie Rada BNR damahłasia pačatku biełaruskamoŭnych pieradačaŭ na madrydskim radyjo. Mikoła Abramčyk nastojliva pierakonvaŭ aficeraŭ CRU akazać finansavuju dapamohu ŭ hetaj spravie, bo jakaść sihnału z Madryda ŭ BSSR była značna lepšaj, čym u radyjo «Vyzvaleńnie», ale kiraŭnictva admoviła. Abramčyk ža ŭparta ličyŭ, što biełaruskija pieradačy z Madryda bolš efiektyŭnyja dla biełarusaŭ, bo kancentrujucca na «nacyjanalistyčnych pamknieńniach», u toj čas jak viaščańnie «Vyzvaleńnia» kantralavałasia Kamitetam vyzvaleńnia narodaŭ Rasii i, na jahony pohlad, usio čaściej uchilałasia ad pytańnia samavyznačeńnia, kab nie pakryŭdzić rasijcaŭ.

Źviazany z CRU byŭ i ŭžo zhadany vyšej Piotra Syč (kryptanim CAMBISTA 5). Kolišni viazień savieckich łahieraŭ, žaŭnier Armii Andersa i ŭdzielnik šturmu Monte-Kasina, na emihracyi jon byŭ zaanhažavany i ŭ viarboŭku desantnikaŭ, i ŭ vydańnie «Baćkaŭščyny» dy časopisa «Šarścień», i ŭ pracu radyjo «Vyzvaleńnie». Jak vynikaje z dakumientaŭ CRU, uviesnu 1954 hoda mierkavałasia raspačać padrychtoŭku Piotry Syča dla kontrraźviedvalnaj dziejnaści ŭ asiarodku biełaruskaj emihracyi — faktyčna jon musiŭ zamiaścić Barysa Rahulu, jaki akurat u toj čas byŭ adchileny ad pracy ŭ jakaści kantaktnaj asoby miž Radaj BNR i CRU. Ale, jak my viedajem, u realnaści Piotra Syč zasiarodziŭsia na pracy ŭ biełaruskaj siekcyi radyjo «Vyzvaleńnie», jakoje akurat tady pačynała svajo viaščańnie na Biełaruś, na čale ź Vincentam Žuk-Hryškievičam, taksama byłym «andersaŭcam», jakoha Piotra Syč viedaŭ jašče z 1939 hoda. Praca hetaja musiła być časovaj, ale raściahnułasia na dziesiacihodździe — bolej biełarusaŭ za žaleznuju zasłonu nie zakidvali. Žyćcio Piotry Syča abarvałasia ŭ 1964 hodzie davoli tajamniča — jon raptoŭna pamior u špitali ad ukołu, zroblenaha miedsiastroj.

Pazirajučy na ŭschod

Emihrantam redka davodziłasia sustrakać u Volnym śviecie «savieckich» biełarusaŭ, ale zdaralisia i takija nahody. U 1959 hodzie ŭ Vienie adbyŭsia Suśvietny fiestyval moładzi i studentaŭ — śviata moładzievych arhanizacyj levaha kirunku ŭpieršyniu prajšło ŭ kapitalistyčnaj krainie. Jak śviedčać spravazdačy CRU, akurat da hetaj padziei była prymierkavanaja kampanija ŭ biełaruskaj emihracyjnaj presie, skiravanaja na pryciahnieńnie moładzievaj aŭdytoryi ŭ SSSR: «prablema stylah i roknrolščykaŭ moža i musić vykarystoŭvacca». Taksama ŭ Vienu kiravalisia maładyja palityčna zahartavanyja biełarusy. Zadaču dla ich CRU bačyła ŭ dyskusijach z savieckaj moładździu, «z metaj pasiejać ziernie sumnievu». Savieckim haściam raili daryć na pamiać nie tolki knihi i časopisy, ale i rokavyja dy džazavyja kružełki, a taksama mahnitafony, halštuki, chustki, zapinki i h.d.

Tym časam uletku 1959 hoda ŭ haziecie «Za viartańnie na radzimu» źjaviŭsia adkryty list Antona Sokał-Kutyłoŭskaha. Pieradusim viadomy jak kamandzir Słuckaj bryhady ŭ 1920 hodzie, hety čałaviek mieŭ cikavy los. U mižvajenny čas jon zrabiŭsia pravasłaŭnym śviatarom, ale ŭ vieraśni 1939-ha, pierad nadychodam savieckich vojskaŭ, skazaŭ parafijanam, što «ašukvaŭ ich vieraj u Boha». Byŭ aryštavany 19 červienia 1941 hoda, ale nieŭzabavie ŭciok z turmy. Padčas nacysckaj akupacyi zrabiŭsia inśpiekataram škoł i kiraŭnikom Samapomačy Hancavickaha rajona. Paśla adstupleńnia ź Biełarusi apynuŭsia na pasadzie kamandzira 1-ha bataljona biełaruskaj bryhady vojsk SS, ź jakoj zdaŭsia ŭ pałon amierykancam, i ŭ krasaviku 1945 hoda byŭ aryštavany savieckaj kontrraźviedkaj. Jaho asudzili na 25 hadoŭ łahieraŭ i amnistavali ŭ 1957 hodzie.

Anton Sokał-Kutyłoŭski, kadr ź filma «Ludzi z čornymi dušami», 1962.

U svaim liście Sokał-Kutyłoŭski nazyvaŭ siabie prykładam taho, jak čałaviek, jaki ździejśniŭ «złačynstvy» suprać savieckaj ułady, moža być reabilitavany i žyć u Savieckim Sajuzie. Jon źviartaŭsia da biełarusaŭ za miažoj z zaklikam viarnucca, adznačajučy, što biessensoŭna zmahacca suprać Savieckaha Sajuza, u jakoha «dastatkova zbroi, kab pastavić uvieś śviet na kaleni». Paźniej, u 1962 hodzie, hutarka z Sokał-Kutyłoŭskim źjaviłasia i ŭ prapahandysckim filmie «Ludzi z čornymi dušami», dzie jon zajaviŭ, što nijakaha Słuckaha paŭstańnia nie było, a dziejačaŭ emihracyi nazvaŭ «kupkaj karjerystaŭ… jakija padtrymlivali niamieckich nacystaŭ».

Niaspraŭdžanaja siensacyja

U červieni 1956 hoda z Rejkjavika na adras Zhurtavańnia biełarusaŭ u Arhiencinie (ZBA) pryjšoŭ list za podpisam Vasila Łysahorskaha. Aŭtar, jaki žyŭ u BSSR i, vidavočna, chavaŭsia za psieŭdanimam, prasiŭ pieradać viestku žurnalistu i litarataru Antonu Adamoviču. List u vyniku byŭ vysłany ŭ Jeŭropu Radzie BNR i dajšoŭ da adrasata, a taksama, praz staršyniu ZBA Kastusia Mierlaka, trapiŭ u CRU. Vasil Łysahorski, źviartajučysia da Adamoviča, nahadvaŭ, što razam ź im vučyŭsia ŭ mienskim Biełpiedtechnikumie, dzie byŭ viadomy pad mianuškaj Aŭstryjak. Jon vykazvaŭ zadavalnieńnie, što Adamovič praciahvaje zajmacca spravaj, jakuju niekali im davodziłasia rabić razam — išłosia pra isnavańnie ŭ volnym śviecie haziety «Baćkaŭščyna». Aŭtar lista zhadvaŭ taksama imiony Stanisłava i Janki Stankievičaŭ, Jaŭchima Kipiela, Uładzimira Dudzickaha, Franciška Kušala i inšych, pisaŭ pra viartańnie z łahiera Uładzimira Duboŭki dy sa skruchaj adznačaŭ: «U našych publikacyjach pra ciabie nie zhadvajuć, nibyta ciabie nie isnuje». Adamovič pryznaŭ, što, imavierna, aŭtaram nasamreč byŭ jahony kaleha, zachopleny Savietami ŭ Miensku ŭletku 1944-ha, ale CRU razhladała list jak pravakacyju savieckich śpiecsłužbaŭ.

U mai 1958 hoda Mikoła Abramčyk u razmovie z supracoŭnikam CRU, adkazvajučy na pytańnie ab mahčymaści ekśfiltracyi ludziej z BSSR, vykazvaŭ mierkavańnie, što pažadana było b pierapravić na Zachad paetaŭ Maksima Tanka albo Jazepa Pušču. Jak adznačaŭ Abramčyk, Maksima Tanka «savieckaja ŭłada i narod Biełarusi pryroŭnivajuć da Šylera i Hiote», tamu jahonyja ŭcioki na Zachad byli b siensacyjaj stahodździa.

Pryvidy vajny

Mikoła Abramčyk uviesnu 1958 hoda taksama źviartaŭ uvahu cereušnikaŭ na vizit u ZŠA archimandryta Uładzimira Fińkoŭskaha (nie nadta abaznany ŭ biełaruskaj movie i carkoŭnaj ijerarchii amierykaniec zanatavaŭ u spravazdačy: «Archimieda Vasila Fińkoŭskaha»). Hety avanturyst u svoj čas sprabavaŭ pry dapamozie SD ustalavać kantrol nad carkoŭnym žyćciom u akupavanym nacystami Miensku, razam ź psichijatarkaj Nadziejaj Abramavaj stajaŭ na čale pravobraza Sajuza biełaruskaj moładzi, byŭ abvinavačany ŭ kradziažy carkoŭnaj majomaści i vysłany ŭ Varšavu. Abramčyk pryvodiŭ prykłady raspusnaści Fińkoŭskaha i mierkavaŭ, što toj pryjechaŭ u ZŠA nie z metaj zboru srodkaŭ, jak było dekłaravana, a naadvarot — kab padkupić miascovych emihrantaŭ na karyść Savietaŭ.

Jašče ŭ 1951 hodzie ŭ štacie Dełavier, ZŠA, uźnikła niaŭradavaja arhanizacyja — Amierykanski kamitet vyzvaleńnia narodaŭ Rasii. Akurat jahonym orhanam było zasnavanaje ŭ 1953 hodzie radyjo «Vyzvaleńnie». Pad ehidaj kamiteta taksama dziejničaŭ Instytut vyvučeńnia SSSR (kryptanim BGCALLUS). Usie hetyja instytucyi byli składnikami prajekta CRU pad kryptanimam QKACTIVE. Na čale biełaruskaj rady Instytuta vyvučeńnia SSSR stajaŭ Stanisłaŭ Stankievič, taksama ź viadomych biełaruskich dziejačaŭ supracoŭničała tut byłaja kiraŭnička dziaŭčat Sajuza biełaruskaj moładzi, vyšej zhadanaja Nadzieja Teadarovič-Abramava.

U akupavanym Miensku Abramava ŭ tym liku apiekavałasia dziciačymi prytułkami, dapamahała ratavać jaŭrejskich dziaciej. Adnu z takich dziaŭčat jana ŭdačaryła i vyviezła z saboj na Zachad. Ale ŭ 1959 hodzie pryjomnaja dačka raptam źnikła, a praz peŭny čas była znojdzienaja miortvaj u race Izar la Miunchiena — taksama, jak za piać hadoŭ pierad tym było adšukana cieła supracoŭnika radyjo «Vyzvaleńnie» i niaspraŭždanaha desantnika CRU Lavona Karasia. Zachodniehiermanskaja palicyja ŭ abodvuch vypadkach ustalavać abstaviny śmierci nie zdoleła. Emihranty byli schilnyja bačyć u hibieli maładych ludziej ruku Maskvy…

Biełarusy akazvalisia volnymi i niavolnymi achviarami ŭ vialikim zmahańni.