Jak biehły kataržnik uznačalvaŭ milicyju. 5 niečakanych faktaŭ pra žyćcio Minska ŭ 1917 hodzie
Pieryjad miž lutym i kastryčnikam 1917 hoda možna nazvać časam niečuvanaj, nieviadomaj raniej svabody dla narodaŭ Rasijskaj impieryi. Išła suśvietnaja vajna, Biełaruś była raśsiečanaja frontam, ale, dziakujučy svabodzie, jakuju pryniesła Lutaŭskaja revalucyja, sto hadoŭ tamu zapuścilisia pracesy, jakija źmianili i kartu Jeŭropy, i mientalnaści cełych narodaŭ.
10 červienia, padčas kruhłaha stała Hildyi historykaŭ, doktar histaryčnych navuk Alaksandr Hužałoŭski raskazaŭ pra stanaŭleńnie hramadzianskaj supolnaści ŭ Biełarusi ŭ toj čas.
Manifiestacyja ŭ Minsku ŭ sakaviku 1917, paśla adračeńnia cara Mikałaja II.
U biełaruskich savietach amal nie było balšavikoŭ
Mienš čym praz dva miesiacy Minsk moža adznačać stahodździe samych pieršych całkam demakratyčnych vybaraŭ ułady.
Havorka pra 30 lipienia 1917, kali prajšli vybary ŭ Minskuju haradskuju dumu. U ich uziali ŭdzieł 105 tysiač minčukoŭ i 24 tysiačy vajskoŭcaŭ, jakija na toj čas znachodzilisia ŭ pryfrantavym Minsku. U dumu trapili pradstaŭniki hramadskich i nacyjanalnych siłaŭ, jakija mieli vahu. U tym liku biełaruskija dziejačy Arkadź Smolič i Uładzimir Samojła. Uznačalili Dumu pradstaŭniki samych značnych na toj čas palityčnych siłaŭ — bundaviec Vanštejn i eser Kašlikaŭ.
Jaŭrejski Bund i sacyjalisty-revalucyjaniery mieli bolšaść i ŭ savietach Biełarusi.
Nasupierak stereatypam, naviazanym u časy SSSR, balšavikoŭ u savietach u toj čas amal nie było. Pryjšoŭšy da ŭłady, balšaviki siłaj razhaniali staryja saviety i, abapirajučysia na štyki, pravodzili pieravybary.
Tak vyhladaŭ u 1917-m praśpiekt Niezaležnaści — tahačasnaja vulica Zacharjeŭskaja.
Čatyrochmoŭje
U Dumie była i žančyna — Aŭhińnia Hurvič, znanaja dziajačka sacyjalistyčnaha ruchu, pierakładčyca «Kapitała» Marksa na ruskuju movu. Jana abirałasia pa śpisach Bunda i ŭziałasia ŭ Dumie za adukacyjnuju dziejnaść. Pry jaje ŭdziele ŭvosień 1917 hoda (jašče da balšavickaha pieravarotu) Minskaja haradskaja duma ŭviała toje samaje čatyrochmoŭje, jakoje ŭ BSSR nabyło dziaržaŭny status i praisnavała až da 1938. Dziaržaŭnymi ličylisia biełaruskaja, idyš, ruskaja i polskaja movy.
Aŭhińnia Hurvič.
U 1917 u Minsku vychodziła 18 haziet až na piaci movach — čatyroch zhadanych i adna pa-ŭkrainsku — «Visti ukrainśkoho orhkomitietu».
Načalnikam milicyi byŭ biehły kataržnik
Vypadak cenzury ŭ ŚMI byŭ zafiksavany tolki adzin: minski hubiernski kamisar (kiraŭnik vykanaŭčaj ułady, anałah hubiernatara) zakryŭ hazietu «Źviazda». A kali jana pierajmienavałasia ŭ «Mołat» i znoŭ pačała vychodzić — zakryŭ i «Mołat».
Pryčynaj było toje, što ŭ «Źviaździe» balšaviki naŭprost zaklikali sałdataŭ da deziercirstva.
Stvarałasia dziŭnaja situacyja: idzie vajna, a za 50 kiłamietraŭ ad frontu vychodzić hazieta z takimi publikacyjami. Pryčym u Minsku hazieta amal nie raspaŭsiudžvałasia, nakłady masava zakidalisia ŭ akopy sałdatam.
Paśla zabarony byŭ skandał.
Načalnik minskaj milicyi, balšavik Michaił Frunzie, na znak pratestu pakinuŭ svaju pasadu. Jon, darečy, znachodziačysia na pasadzie načalnika milicyi, zajmaŭsia fandrejzinham «Źviazdy» — možna ŭjavić sabie stupień svabody 1917-ha.
Michaił Frunzie z žonkaj. Fota zroblena ŭ Minsku ŭ 1917.
Kab dać jašče niekalki štrychoŭ da partretu asoby i času, treba adznačyć, što
Frunzie na toj čas byŭ u biahach z katarhi, kudy jon trapiŭ za sprobu zabojstva palicejskaha.
Svaboda druku skončyłasia adrazu paśla balšavickaha pieravarotu 25 kastryčnika 1917. Zahadam №1 Minski saviet zabaraniŭ vydańnie i dastaŭku ŭ Minsk usich niebalšavickich haziet.
«Načny dazor» mižrevalucyjnych časoŭ
Milicyja, darečy, u mižrevalucyjny pieryjad była padparadkavanaja nie vykanaŭčaj uładzie, a zakanadaŭčaj — nie hubiernskamu kamisaru, a haradskoj dumie. Takim čynam, milicyja była nie karnym orhanam, a abaroncam pravoŭ ludziej. Ale rady jana nie davała:
blizkaść frontu i biednaść daviali da taho, što pad kaniec leta złačynnaść u Minsku nabyła maštaby sapraŭdnaha kryminalnaha teroru.
U adkaz minčuki stvarali tavarystvy samaachovy ad złačynnych elemientaŭ. U ich jadnalisia zvyčajna žychary niekalkich susiednich vulic.
Ujavicie sabie takuju rembrantaŭskuju karcinu: 200 uzbrojenych siakierami, doŭbniami i vintoŭkami mužčyn patrulujuć svoj rajon u pryciemku.
Radzivił zasnavaŭ biełaruskuju vučelniu
U 1917-m, va ŭmovach niečuvanaj raniej hramadzianskaj svabody, ludzi masava hurtavalisia ŭ hramadskija arhanizacyi. Ni dazvołu, ni rehistracyi, ni zajaŭki dla stvareńnia treba nie było — nie toje, što ciapier. Patrabavałasia tolki fiksacyja ŭ akruhovym sudzie. I da červienia 1917-ha ŭ Viciebsku było 240 hramadskich arhanizacyj roznaha kštałtu, u Mahilovie — 17 ahulnahubiernskich, navat u Loźnie było žanočaje pažarnaje tavarystva.
Paŭstavali, u tym liku, dziasiatki adukacyjnych arhanizacyj — i nastaŭnickich, i vučnioŭskich, u Minsku, Viciebsku, Horkach stvaralisia himnazii, škoły roznych profilaŭ i «narodnyja ŭniviersitety» — jaŭrejskija, ruskija, polskija.
Mały fakcik pra biełaruskaje školnictva daje telehrama na imia kiraŭnika Biełaruskaha nacyjanalnaha kamiteta Ramana Skirmunta, apublikavanaja ŭ haziecie «Minskij listok» u sakaviku 1918 hoda:
«Ščyra vitaju biełaruski kamitet, žadajučy plonnaj pracy na karyść našaha rodnaha kraju. Spadziajusia być karysnym. U pamiać svabody stvaraju ŭ Stolinie ramieśnicka-ahranamičnuju škołu, jakaja budzie pieradadziena biełaruskamu aśvietnictvu». I podpis: Stanisłaŭ Radzivił.
Heta byŭ adzin z najbahaciejšych abšarnikaŭ Biełarusi, uładalnik Davyd-Haradockaj ardynacyi, paźniej — adjutant Piłsudskaha. Zahinuŭ Stanisłaŭ Radzivił u 1920-m, u bai z čyrvonymi va Ukrainie.
Na žal, adznačaje A.Hužałoŭski, hramadskija svabody nie mahli vypravić haspadarčuju situacyju, i da kanca vieraśnia kraina apynułasia ŭ stanie humanitarnaj katastrofy. U haradach nie było ježy, pierad nadychodam zimy nie było paliva. I, jak byvała nie raz, značnaja častka hramadstva straciła davier da «demakratyi». Źjaviŭsia zapyt na «ćviorduju ruku», jakaja naviadzie paradak. Takuju ruku i prapanavali hramadstvu balšaviki. Čym heta ŭrešcie skončyłasia — my viedajem.
