Biełaruskija navukoŭcy prydumali novy mietad dyjahnostyki raku — pad uździejańniem łaziera
Rak — heta chvaroba, jakaja, jak miarkujuć navukoŭcy, užo ŭ pierśpiektyvie bližejšaha dziesiacihodździa moža być całkam pieramožana. Va ŭsim śviecie ŭ sotniach łabaratoryj raspracoŭvajuć mietodyki i leki, zdolnyja supraćstajać hetamu zachvorvańniu. Pakul absalutnaha pośpiechu nie dabiŭsia nichto, ale, miarkujučy pa navinach, šancy na toje, što heta zdarycca, vielmi vialikija. Udzielničajuć u takich prajektach i našy śpiecyjalisty, pryčym siarod ich jość i «technary». Namieśnik prarektara pa navukovaj rabocie BDUIR, kandydat techničnych navuk Hanna BANDARENKA pryznajecca: intares da ich raspracoŭki pa pieršym časie byŭ čysta navukovy. Ale na jaje kamiercyjalizacyju navukovy kalektyŭ taksama spadziajecca.
Hanna BANDARENKA demanstruje mietodyki dyjahnostyki ankałahičnych zachvorvańniaŭ.
—Pieršyja raboty pa hetym kirunku pačalisia hadoŭ 15—20 tamu adnačasova ŭ roznych krainach Jeŭropy, u ZŠA. Tady ž hetym pačali zajmacca i našy navukoŭcy, i adzin čas my išli naraŭnie z usimi. Tamu abvinavačvańni, što my zajmajemsia tym, što ŭžo vynajšli, zusim niespraviadlivyja. Inicyiravaŭ raspracoŭku Instytut fiziki imia Ściapanava. Na Nanomeeting — adnoj z kanfierencyj BDUIR — u 2009-m my ŭsie i paznajomilisia. Tady my daviedalisia ab ich pracy, a jany prajavili cikavaść da našych napracovak — heta nanastrukturyravany kremnij, na asnovie jakoha možna stvarać śpiecyjalnyja padkładki dla chimičnaha analizu. Zdavałasia b, technałohija ich vyrabu — najpraściejšaja. Ale paŭtaryć jaje, a ŭ nas vialiki dośled takoj pracy, atrymlivajecca daloka nie va ŭsich.
— Tady skažycie, jak vyvieści chvarobu na čystuju vadu?
—Našy nanastruktury vałodajuć admysłovymi ŭłaścivaściami, jakija pad uździejańniem łaziera dazvalajuć pavialičvać sihnał tak zvanaha ramanaŭskaha raśsiejvańnia, jakoje idzie ad arhaničnych malekuł. Kali ŭ malekule jość źmieny, charakternyja, naprykład, dla chvaroby, my heta ŭbačym. Darečy, rak — heta pryvatny vypadak. Taki mietad dazvalaje vyvodzić na čystuju vadu šmatlikija inšyja prablemy. My źviarnulisia da ankazachvorvańniaŭ, pakolki ciapier isnuje šmat prablem ź ich rańniaj dyjahnostykaj. Heta zadańnie ŭtrymlivajecca i ŭ dziaržprahramie navukovych daśledavańniaŭ. Jaho vykonvaje Instytut fizijałohii NAN. Darečy, jany ŭ nas nabyvajuć padkładki dla takoj dyjahnostyki. My im realizujem ich pa canie nižej za rynačnuju i razam daśledujem tyja materyjały, jakija jany prynosiać. Instytut padpisaŭ damovu ź Minskim ankadyspansieram na pradastaŭleńnie ŭzoraŭ syvaratki kryvi pacyjentaŭ dla daśledavańniaŭ.
Paralelna my daśledujem i inšyja rečyvy. Naprykład, pieptydy, u supracoŭnictvie z tym ža Instytutam fizijałohii i ź mieduniviersitetam. Naša zadača — u dalejšym raspracavać vakcynu ad VIČ. Z Abjadnanym instytutam jadziernych daśledavańniaŭ z Dubny my praviali daśledavańni fasfalipidaŭ i padrychtavali artykuł pa dadzienaj tematycy. Razmova taksama idzie ab rańniaj dyjahnostycy inšych zachvorvańniaŭ, u pryvatnaści pulmanałohii.
— Kali vaš mietad dyjahnostyki raku zapracuje ŭ poŭnuju siłu?
— Kab upeŭniena śćviardžać, što mietad pracuje, patrebny čas i zładžanaja praca mnohich arhanizacyj. My tolki vytvorcy padkładak, u kamandzie z nami pavinny pracavać miedustanovy jak pastaŭščyki ŭzoraŭ dla daśledavańniaŭ, pradstaŭniki NAN dla acenki atrymanych vynikaŭ, ich rasšyfroŭki i analizu. Miarkuju, daśledavańni mohuć zaniać jašče 3—5 hadoŭ. Tolki potym možna budzie havaryć ab ich šyrokim prymianieńni.
Darečy, u ES, Štatach idzie vielizarnaje finansavańnie takich prahram. U ich zadziejničana vialikaja kolkaść arhanizacyj. Naprykład, u prajekcie našych kaleh ź instytuta ŭ Valensii, dzie raspracoŭvajucca datčyki, jakija pa kropli kryvi raspaznajuć mikra-RNK (kožnamu vidu raku adpaviadajuć roznyja typy RNK), udzielničajuć dzieviać (!) krain. Hety sposab dapamoža vykanać tuju ž zadaču, nad jakoj my bjomsia, — heta rańniaja dyjahnostyka chvaroby. Možacie sabie ŭjavić takija maštaby? Heta VNU i miedustanovy ź Ispanii, Danii, Hiermanii i mnohich inšych krain.
Ale ž i my nie adny. Nam dapamahaje dziaržava: my nieadnarazova vyjhravali hranty Fondu fundamientalnych daśledavańniaŭ i pracavali pa zadańniach dziaržprahram. Zaraz asvojvajem hrant, pa jakim my ŭdaskanalvajem kremnijevyja padkładki — pakryvajem ich hrafienam, kab malekuły, jakija my daśledujem, nie tak chutka razburalisia pad uździejańniem łaziernaha pramiania.
— A praŭda, što vaša ekspres-dyjahnostyka zajmaje ličanyja siekundy?
— Nie zusim tak. Sama mieniej da taho momantu, pakul całkam nie prapisana mietodyka acenki vyniku, jakaja budzie pad siłu prostamu łabarantu. Vyniki analizu my sapraŭdy atrymlivajem chutka — na praciahu 30 siekund, ale voś na ich rasšyfroŭku (a my zdymajem danyja kala 200 śpiektraŭ) pakul zatračvajecca šmat času — ad tydnia da miesiaca.
— Padkładka, na jakuju potym śpiecyjalnym dazataram nanosicca kropielka rečyva, jakoje daśledujecca, — malusieńki pramavuholnik. Ci budzie kankurentazdolnaj cana?
—Jana ŭžo tańniej za tuju, što prapanuje siońnia rynak. A cana jeŭrapiejskich anałahaŭ varjirujecca ad 15 da 75 jeŭra. Za 15 jeŭra možna znajści padkładki na asnovie sierabra. Ich vyrablaje, naprykład, litoŭski vytvorca Integrated optics. Darečy, pa acency našych rasijskich partnioraŭ, ź jakimi my ŭ 2015 hodzie zaklučyli pratakoł ab supracoŭnictvie i jakija vykarystoŭvali litoŭskuju pradukcyju, pry nievysokim košcie vyniki na našych padkładkach lepšyja, bolš dakładnyja. Jość viadomaja firma Renishaw Diagnostics, jakaja prapanuje padkładki na asnovie zołata. Košt takoj adzinki składaje ŭžo 75 jeŭra. Ale nie treba zabyvać, što jany pradajucca partyjami ad piaci štuk. A dla dakładnaści daśledavańniaŭ časam navat adnaho ŭzoru treba 20 padkładak! Heta raschodny materyjał. Voś i ličycie. Choć dapuskaju, što ich jakaść vielmi vysokaja.
— Tym nie mienš vy nastrojeny rašuča ŭ płanie kamiercyjalizacyi vašaha prajekta. Raźličvajecie na cikavaść z-za miažy?
—Zusim chutka my paviaziom našy napracoŭki ŭ Amieryku na vystavu eMerge Americas. Takaja cikavaść užo jość. Heta pry tym, što tam takija mietodyki kamiercyjna dastupnyja i ŭžo šyroka vykarystoŭvajucca kryminalistami. Tolki śfiera daśledavańniaŭ trochi inšaja — heta atrutnyja hazy, vybuchovyja rečyvy, pradukty reakcyi strełu i hetaj dalej.
Choć nam u pieršuju čarhu chaciełasia b być karysnymi ŭ našaj krainie. My hatovyja vyrablać padkładki pa nievysokim košcie, kab minimizavać zatraty na praviadzieńnie rańniaj dyjahnostyki i pavialičyć jaje efiekt. Pry hetym, źnižajučy košt da minimumu, my raźličvajem, što zmožam zarabić. Jakim čynam? Kamiercyjnaja tajna.
