Historyja zabojcy Alaksandra II — ścipłaha terarysta z-pad Babrujska Ihnata Hryniavickaha
U 2016 hodzie spaŭniajecca 160 hadoŭ z dnia naradžeńnia našaha ziemlaka Ihnata Hryniavickaha — revalucyjaniera, siabra znakamitaj terarystyčnaj arhanizacyi «Narodnaja vola», zabojcy impieratara Alaksandra II. Dzień naradžeńnia Ihnata dakładna nieviadomy, ale, mierakavana, jon naradziŭsia ŭ lipieni ci žniŭni.
«Kocik»
Heta byŭ pieršy zamach na manarcha, ździejśnieny nie hrupaj prahnych da ŭłady prydvornych, a revalucyjanierami, jakija mieli idejnaje abhruntavańnie zabojstva.
Hryniavicki — nie adziny teraryst u našaj historyi. I chto jon dla historyi - hieroj ci złačynca?
Ihnat Hryniavicki
Viadoma pra Hryniavickaha niašmat. Hetaja fihura vyklikała supiarečlivyja asacyjacyi i ŭ carskich, i ŭ savieckich historykaŭ.
Miž tym Dastajeŭski, jaki nazyvaŭ revalucyjanieraŭ-terarystaŭ «biesami», pradbačyŭ asobu Ihnata ŭ niaskončanym ramanie «Braty Karamazavy».
Alošu Karamazava, čystaha dušoj, amal śviatoha, jon źbiraŭsia zrabić terarystam i skončyć jaho žyćcio na ešafocie.
Tak, Hryniavicki byŭ mienavita takim - nie brutalnym i niahnutkim zmaharom, a rachmanym, ścipłym, vielmi relihijnym junakom.
Ale voś biada - abvostranaje pačućcio spraviadlivaści šturchała jaho nie da malitvaŭ, a da pošukaŭ šlachoŭ stvareńnia takoha śvietu, dzie b hetaja spraviadlivaść pieramahła.
Naradziŭsia Ihnat ŭ falvarku Basin Babrujskaha pavieta Minskaj hubierni (ciapier Kličaŭski rajon Mahiloŭskaj vobłaści) ŭ źbiadniełaj šlachieckaj siamji radavoha hierba Przeginia.
Kaliści jaho baćka vałodaŭ siadzibaj u Hrodzienskaj hubierni, ciapier ža słužyŭ ekanomam.
Ihnat vučyŭsia ŭ sielskaj paviatovaj vučelni, zatym pastupiŭ u Biełastockuju realnuju himnaziju. Srodkaŭ nie chapała, i jon davaŭ uroki, kab utrymlivać siabie.
Ale, niahledziačy na zaniataść, byŭ adnym ź lepšych vučniaŭ. Za pryjaznaść, vietlivaść i miakki charaktar atrymaŭ mianušku «Kocik» - potym jana budzie jaho partyjnym psieŭdanimam.
Skončyŭšy himnaziju ŭ 1875 hodzie, jon staŭ studentam miechaničnaha adździaleńnia Pieciarburhskaha technałahičnaha instytuta.
Voś jak apisvajuć jaho sučaśniki: «Nievysokaha rostu, šaten, ź nievialikaj raślinnaściu na tvary, ledź prykmietna kartavić litaru «Ł», sa schilnaściu da humaru».
Kruhłahałovy, kučaravy, z vysokim iłbom myślara, Ihnat byŭ łahodnym, strymanym, nie schilnym da kanfliktaŭ.
Jon padabaŭsia dziaŭčatam, ale idei sacyjalizmu cikavili jaho bolš.
Heta byŭ čas aktyŭnaści moładzi, što potym nazvali «chadžeńnie ŭ narod».
Mnohija kidali siemji i vučobu, sialilisia ŭ siołach abo siarod pracoŭnych, stanavilisia pisarami, nastaŭnikami, lekarami.
Jany ličyli, što treba «być karysnymi narodu», «žyć narodnaj žyćciom».
Sioj-toj rušyŭ dalej - vioŭ prapahandu sacyjalistyčnych idej.
Ihnat taksama sprabavaŭ «chadzić u narod» - adukoŭvać.
Jon udzielničaŭ u pracy revalucyjnaha hurtka studentaŭ-technołahaŭ, ŭ 1879 hodzie ŭstupiŭ u «Narodnuju volu» - pieršuju ŭ śviecie nielehalnuju terarystyčnuju arhanizacyju.
Byŭ adnym z arhanizataraŭ «Rabočaj haziety» i naborščykam u padpolnaj drukarni, ahitavaŭ studentaŭ i pracoŭnych.
Raspaŭsiudžvaŭ nielehalnuju litaraturu, źbiraŭ hrošy na padtrymku aryštavanych, rabiŭ falšyvyja dakumienty.
U toj čas siarod revalucyjanieraŭ było šmat palakaŭ. Jany ličyli Hryniavickaha svaim, adnak sam jon, vydatna viedajučy polskuju movu i budučy katalikom pa vieravyznańni, nazyvaŭ siabie litvinam.
A na paproki polskich ziemlakoŭ pra niaŭdzieł u ruchu za svabodu svajoj radzimy adkazvaŭ: «Kali vy ŭ les adpraviciesia, ja budu tady z vami. A ciapier, kali vy ničoha nie robicie, ja budu pracavać dla spravy vyzvaleńnia Rasiei ».
Revalucyjnaja dziejnaść zajmała ŭsio bolej času.
1 červienia 1880 hoda Hryniavickaha vyklučyli ź instytuta za nienaviedvańnie lekcyj.
Da kanca hodu jon — adzin z členaŭ centralnaha hurtka prapahandystaŭ razam z Andrejem Želabavym i Safijaj Piaroŭskaj.
Mała taho — jon uvachodzić razam z revalucyjanierami T. Michajłavym i N. Rysakovym ŭ skład «bajavoj rabočaj družyny», pradumvaje terarystyčnyja akcyi.
Hałoŭnaja ź ich - padrychtoŭka zabojstva impieratara Alaksandra II: vykanaŭčy kamitet prysudziŭ jaho da śmierci.
Ale Hryniavicki — chryścijanin, jak ža takija płany spałučalisia ŭ vierniku z zapavietam «nie zabi»?
Usia sprava ŭ tym, što Ihnat byŭ hłyboka pierakanany: samadziaržaŭje - vialikaje zło. Dziela jaho źniščeńnia jon byŭ hatovy da poŭnaha samaachviaravańnia, u tym liku - adpravicca ŭ piekła paśla śmierci.
U lutym 1881 hoda, niezadoŭha da zamachu, jon napisaŭ zaviaščańnie.
«Alaksandr II pavinien pamierci. Dni jaho skončany… Heta nieabchodna dla spravy svabody, tak jak tym samym značna pachiśniecca toje, što chitryja ludzi kličuć praŭleńniem — manarchičnym, nieabmiežavanym, a my - despatyzmam… Mnie nie daviadziecca ŭdzielničać u apošniaj baraćbie. Los asudziŭ mianie na rańniuju pahibiel, i ja nie ŭbaču pieramohi, nie budu žyć ni adnaho dnia, ni hadziny ŭ śvietły čas ŭračystaści, ale liču, što svajoj śmierciu zrablu ŭsio, što pavinien byŭ zrabić, i bolšaha ad mianie nichto, nichto na śviecie patrabavać nie moža ».
«Karanacyja Alaksandra II va Uśpienskim sabory Maskoŭskaha kramla 26 žniŭnia 1856 hoda», Michaj Zičy
Pieršyja zamachi na Alaksandra II mety nie dasiahnuli.
Ź listapada 1880 hoda Ihnat ŭvachodzić u naziralny atrad, jaki sočyć za vyjezdami cara, u jahonaj kvatery abmiarkoŭvajuć detali apieracyi.
«Sprava revalucyjnaj partyi - zapalić nazapašany ŭžo haručy materyjał, kinuć iskru ŭ porach i zatym pryniać usie zachady da taho, kab uźnikšy ruch skončyŭsia pieramohaj, a nie pavalnym źbićciom lepšych ludziej krainy», — piša Ihnat.
15 studzienia 1881 hoda Ihnat pierachodzić na nielehalnaje stanovišča pad imiom mieščanina N.S.Jelnikava.
Raptoŭna Želabava aryštoŭvajuć, kiraŭnictva apieracyjaj pa padrychtoŭcy zabojstva biare na siabie Safija Piatroŭskaja.
29 lutaha na pasiadžeńni na kvatery Viery Fihnier kamitet vyrašaje pravieści apieracyju 1 sakavika.
Usiu noč Mikałaj Kibalčyč, Mikałaj Suchanaŭ i Michaił Hračeŭski vyrablajuć bomby.
«Bambistaŭ» pryznačajuć čaćviarych: Kibalčyča, Rysakova, Michajłava i Hryniavickaha.
Ranicaj kožnamu dajuć pa bombie.
Zvyčajna impieratar pa niadzielach vyjazdžaŭ na ŭračysty razvod varty.
Na jaho šlachu pa Małoj Sadovaj vulicy terarysty, uklučajučy Ihnata, zahadzia padrychtavali padkop da syrnaj łavy i zakłali tam minu.
Na vypadak niaŭdačy dalej pa šlachu karety achviaru buduć čakać «bambisty».
Zabojstva Alaksandra II. XIX stahodździe. nieviadomy mastak
I voś fatalny dzień nastaŭ.
Impieratar vyjechaŭ ź Michajłaŭskaha pałaca ŭ karecie ŭ supravadžeńni zvyčajnaha kanvoju. Zzadu jaho jechaŭ u saniach palicmajstar pałkoŭnik Dvaržycki, śledam - kapitan Koch i rotmistr Kulebiakin.
Pieršy etap płana nie spracavaŭ — Alaksandr, źmianiŭšy maršrut, nie prajechaŭ pa Małoj Sadovaj.
Pa zahadzie Pieroŭskaj terarysty pabiehli na nabiarežnuju Jekaciaryninskaha kanała.
Siudy kareta i vyjechała. Na rahu Inžyniernaj vulicy i kanała jana išła zusim pavolna.
Raptam pad karetaj pačuŭsia strašny vybuch. Sałdaty adrazu ž schapili niejkaha čałavieka na paneli z boku kanała.
Heta byŭ Mikałaj Rysakoŭ, jaki kinuŭ pieršuju bombu.
Nabieh natoŭp narodu, usie kryčali, pytalisia, što ź impierataram.
Dvaržycki kinuŭsia da carskaj karety — ź jaje ŭžo vychodziŭ ceły i zdarovy Alaksandr II.
Dvaržycki dałažyŭ, što złačynca schopleny.
Heta byŭ siomy pa liku zamach na impieratara, i razumna było b mierkavać, što «bambist» nie adzin.
Ale i Alaksandr II, i jahonaja achova prajavili niedaravalnuju biaśpiečnaść.
«Dziakuj Bohu, ja acaleŭ, ale voś …», — skazaŭ impieratar, pakazvajučy na paranienych kala karety: kazaka i chłopčyka.
Pierachryściŭšy padletka, jon pajšoŭ da Rysakova. Achova razhubiłasia. Piaroŭskaja, zrazumieŭšy, što zamach pravaliŭsia, u panicy kidałasia pa nabiarežnaj.
Spakoj zachavaŭ tolki Hryniavicki. Nieprykmientna stojačy na paneli jon čakaŭ, pakul impieratar padydzie bližej, a zatym kinuŭ zahornutuju ŭ survetku bombu pamiž im i saboj.
Vybucham abodva byli śmiarotna paranieny.
Usiaho ŭ kryvi Alaksandra II dastavili ŭ Zimovy pałac. Praź niekalki hadzin jon pamier. Nad pałacam uźlacieŭ čorny ściah.
1 sakavika 1881 hoda. Śmiarotna paranienaha Alaksandra II układvajuć u vazok. Litahrafija.
Ciažka paranienaha Ihnata pryvieźli ŭ prydvorny špital biez prytomnaści.
Jaho cieła ŭjaŭlała saboj miesiva. Ad jaho damahalisia, chto jon taki, ale paranieny maŭčaŭ. I tolki ŭ 9-j viečara, na siekundu ačuŭšysia, adryvista skazaŭ: «Nie viedaju».
Praz paŭtary hadziny Ihnat pamior. Jamu było ŭsiaho 24 hady.
Na dopycie 19-hadovy Rysakoŭ, spadziejučysia paźbiehnuć śmiarotnaha prysudu, vydaŭ usich kiraŭnikoŭ «Narodnaj voli», ale imia Hryniavickaha čamuści nie nazvaŭ.
Na pracesie pa spravie «piervomartovciev», jak stali nazyvać arhanizataraŭ zabojstva, jon prachodziŭ jak «Kocik», «Jelnikaŭ» abo «Michaił Ivanavič».
A ŭ prysudzie pra jaho zhadali jak pra «pamierłaha 1 sakavika čałavieka, što pražyvaŭ pad iłžyvym imiem Jelnikava».
Usie šaściora lideraŭ «Narodnaj voli» byli prysudžanyja da śmiarotnaha pakarańnia.
Piać ź ich publična paviesili, šostaj, ciažarnaj Hiesie Hielman, śmiarotnaje pakarańnie zamianili pažyćciovym źniavoleńniem, ale jana pamierła ŭ turmie paśla ciažkich rodaŭ.
Asobu Hryniavickaha vyśvietlili nie chutka — pa adnych krynicach, praz paru miesiacaŭ, pa inšych — tolki ŭ saviecki čas.
Los niaviesty terarysta
Pakarańnie naradavolcaŭ nie skončyła šerah śmierciaŭ.
Bijohraf Hryniavickaha I.I.Žukoŭski-Žuk piša: «Rodnyja, siamja, asabistaje žyćcio, kachańnie — usio patanała ŭ źziańni tych ideałaŭ, jakija jon ličyŭ vyšejšymi, ahulnačałaviečymi».
Ale jość źviestki, što ŭ Hryniavickaha była niaviesta. I lubiŭ jon jaje tak, što na prapanovu prychilnicy volnaha kachańnia Piaroŭskaj dakazać joj pierad vychadam na spravu «svaju addanaść», adkazaŭ, što jon katalik, niavińnik, jaki daŭ u kaściole zarok viernaści niavieście.
Kazali, što Safija zarahatała i skazała, što jon jašče paškaduje ab svajoj admovie.
I pryznačyła kidać druhuju bombu mienavita jamu …
Pakarańnie terarystaŭ-zabojcaŭ Žielabava, Rysakova, Michajłava, Kibalčyč i Piaroŭskaj
Niaviestu Ihnata taksama klikali Safija, Safija Miuler (pa inšych krynicach, Miler).
Jak jana paznajomiłasia z Hryniavickim, nieviadoma.
Była jana dačkoj niebahataha pamieščyka z Kryžcoŭ Naŭharodskaj hubierni i słužyła ŭ Maskvie kłasnaj damaj Jelizaviecinskaha instytuta Vysakarodnych dziaŭčyn.
Miłaja, sumlennaja, dobrasumlennaja dziaŭčyna.
Vychavanki jaje lubili, načalstva caniła.
Pakarańnie «piervomartovciev» i śmierć Ihnata ŭzrušyli jaje.
Sabraŭšy 21 sakavika ŭ zale svaich vychavanak, Sofja abviaściła, što padtrymlivała idei Carazabojcy i niavartaja bolš ich vychoŭvać.
Na sproby dziaŭčynak supakoić jaje i abniać adsunułasia: «Nie padychodźcie. Vy čystyja, a ja — złačynca ».
Toje ž samaje, upaŭšy na kaleni, jana zajaviła načalnicy, kniazioŭnie Vałkonskaj.
Vyrašyŭšy nie psavać reputacyju instytuta i vyratavać Safiju ad dopytaŭ, kniazioŭna vyklikała nie palicyju, a lekaraŭ. Safiju pryznali psichična chvoraj. Brat Juryj zabraŭ jaje ŭ Kryžcy pad svaju apieku.
Pražyŭšy 4 hady Safija nie vytrymała — skončyła žyćcio samahubstvam, atruciŭšysia myšjakom (pa inšaj viersii - vypiŭšy sabranaj z zapałak siery).
Adpiavańnie pravioŭ, niahledziačy na samahubstva, miascovy śviatar — kazali, što svajaki schłusili pra pryčynu jaje śmierci.
Padčas adpiavańnia vialikaje žyrandola ŭpała prosta na adkrytuju trunu, pačaŭsia pažar, vopratka na pamierłaj zhareła.
Jak tut nie zhadać ab mistyčnym supadzieńni: imia «Ihnat», «Ignatius» - rymskaje rodavaje imia etruskaha pachodžańnia ad łacinskaha słova «ignis», što aznačaje «ahoń».
Usie paličyli heta drennym znakam. Brat Safii źmianiŭ proźvišča na kryžy, a jaje raman z Hryniavickim siamja zachoŭvała ŭ tajamnicy da 1917 hoda.
Čaho damahlisia naradavolcy?
Palavańnie na Alaksandra II — adzin z paradoksaŭ historyi. Bo jaho nazyvali Alaksandr Vyzvaliciel — pry im byli amnistavanyja dekabrysty i ŭdzielniki paŭstańnia 1830-1831 hadoŭ, viarnulisia ź Sibiry sasłanyja pa palityčnych matyvach.
Jon admianiŭ pryhonnaje prava, abmiežavaŭ cenzuru, uvioŭ miascovaje kiravańnie i sudy prysiažnych.
Tak, reformy byli pałavinistyja, niepradumanyja, i ŭsio ž jany išli na karyść dziaržavie.
Ale dziŭna — mienavita Alaksandr II, imknuŭšysia źmianić žyćcio da lepšaha, atrymaŭ u adkaz rost revalucyjnych hurtkoŭ i teraryzmu.
Jon prajaviŭ ciarpieńnie navat paśla teraktaŭ suprać dziaržaŭnych čynoŭnikaŭ — revalucyjanieraŭ pakarali śmierciu, ale masavych represijaŭ nie było.
I pahadziŭsia pryraŭniać terakty da vajennych złačynstvaŭ tolki praz 20 hadoŭ svajho kiravańnia, paśla zabojstva naradavolcam ŭ 1878 hodzie šefa žandarmaŭ, hieroja Krymskaj vajny hienierała Mikałaja Mieziencova.
Dyk čaho ž usio-taki damahalisia naradavolcy, achviarujučy svaimi siemjami, karjeraj, svabodaj i navat žyćciom?
Taho ž, čaho i praciŭniki luboha režymu: svabody słova, druku, vybarčych prahram, amnistyi ŭsim palitviaźniam, sklikańnia narodnych pradstaŭnikoŭ…
Spadziavalisia, što zabojstva samadzieržca pryviadzie da zabastovak, demanstracyj, paŭstańniaŭ.
Nažal, jany trahična pamylalisia. Bolš za toje, zabojstvam Alaksandra II terarysty pazbavili krainu mahčymaści pajści pa bolš demakratyčnym šlachu.
Impieratar rychtavaŭ ukaz ab pryniaćci Kanstytucyi, a voś jaho pierajemnik, Alaksandr III, admoviŭsia ad kanstytucyjnych reformaŭ baćki, i kraina pajšła pa šlachu reakcyi.
Vysakarodnych metaŭ nie dasiahnuć teraktami, jany tolki siejuć strach i źniščajuć tych, chto moh by nakiravać svaje siły i enierhiju na stvareńnie.
Škada i cara, i jaho pakaranych zabojcaŭ, niesumnienna, jarkich asob.
Leŭ Tałstoj paźniej pisaŭ Alaksandru III: «Ajca vašaha, cara ruskaha, jaki zrabiŭ šmat dabra ludziam, staroha dobraha čałavieka, nie pa-ludsku źniaviečyli i zabili nie asabistyja vorahi jahonyja, nie vorahi isnujučaha paradku rečaŭ: zabili ŭ imia niejkaha dabra čałaviectva…»
U abaronu naradavolcaŭ chočacca skazać adno: heta byli ludzi pierakanańniaŭ, jakija maryli ab śviecie, zasnavanym na ideałach svabody, spraviadlivaści i roŭnaści.
I nie pustyja bałbatuny, a ludzi nievierahodna samaaddanyja, hatovyja achviaravać usim dziela hetaj mety.
Ci šmat takich u našym sučasnym prahmatyčnym śviecie?
«Historyja pakazvaje, što raskošnaje dreva svabody patrabuje čałaviečych achviar», — pisaŭ u testamiencie Hryniavicki.
Darečy, Želabaŭ, jaki nie braŭ udziełu ŭ zabojstvie cara praz aryšt, moh by paźbiehnuć śmiarotnaj kary.
Ale jon sam napisaŭ prakuroru, što nie ličyć spraviadlivym zachavańnie jamu žyćcia, pakolki prahnuŭ śmierci haspadara i ŭdzielničaŭ u padrychtoŭcy da zamachu. I jaho prośbu vykanali.
