Najlepšy i najvialikšy raman Pamuka
Frahment vokładki knihi Archana Pamuka «Kafamda Bir Tuhaflik»
Charvacka-baśnijski piśmieńnik Milenka Jerhavič dzielicca ŭražańniami ad pračytańnia pieršaha ŭ śviecie pierakładu novaha ramanu Archana Pamuka.
Byvajuć knihi — jany vyklučna redkija, zvyčajna heta toŭstyja vialikija ramany, jakija pračytvajucca za niekalki dzion, časam i tydniaŭ — što kali my nabližajemsia da ich kanca, my adčuvajem patrebu niešta zrabić. Nadzieć čystuju biełuju kašulu, pierš čym vyjści z knihaj u horad, zajści ŭ maleńkuju kaviarniu nasuprać pracy i dačytać niekalki apošnich staronak. Biełaja kašula — prajava pavahi i škadavańnia. Pavahi da knihi i škadavańnia da žyćcia. Heta była kniha, jakuju tolki adnojčy možna pračytać pieršy raz. I kniha, paśla jakoj čytaču zdasca, što takich bolš niama i nikoli nia budzie.
Raman pad nazvaj «Kafamda Bir Tuhaflik» vyjšaŭ u Stambule 9 listapada 2014 hodu. Paralelna z padrychtoŭkaj da druku rukapis na serbskuju movu pierakładała Mirjana Marynkavič na zamovu Białhradzkaj «Hieapaetyki», stałaha vydaŭca Pamukavych knih. U kancy traŭnia pierakład vyjšaŭ pad nazvaj «Čudan osećaj u meni» («Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie»). Heta pieršy ŭ śviecie pierakład novaj knihi Archana Pamuka. Pierakładčyca svaju pracu vykanała biezdakorna. Jaje skazy pryhožyja i dakładnyja, uvažliva stylizavanyja ŭ duchu našych movaŭ, a pry hetym viernyja Pamukavu stylu. Leksyka vyrazna abzachodnienaja, paźbiehnuty turcyzmy, navat i tyja, jakija ŭžo zžylisia i źlilisia z serbskaj (i charvackaj) movaj, tak što efendzi (zbolšaha) zrabiŭsia spadarom, a dženaza (paśladoŭna) pachavańniem. Ale dziela taho, što i heta zroblena ź viedańniem, mieraju i pierakładčyckim litaraturnym talentam, hetamu čytaču heta nie zaškodziła, choć jamu j bližejšy padychod dvuch vialikich charvackich pierakładčykaŭ Pamuka — Ekrema Čaŭševiča i Marty Andryč — jakija da turcyzmaŭ padychodziać z peŭnaj baśnijskaj mierkaj i z uśviedamleńniem šmatviakovaj intehracyi isłamu i tureckaj movy ŭnutry charvackaj kultury. (Darečy, małavierahodna, što nieŭzabavie — u najbližejšy hod ci dva — źjavicca charvacki pierakład Pamukavaha ramanu. Pryčyny tut dźvie: nichto ŭ Charvatyi, aprača «Fraktury», nia ŭ stanie padrychtavać i vydać takuju zapatrabavanuju knihu; raniejšy Pamukaŭ charvacki vydaviec niekarektna abyšoŭsia z Ekremam Čaŭševičam i Martaj Andryč, tamu nielha spadziavacca, što niechta ź ich dvaich uziaŭsia b za hetuju pracu.)
Meŭłut Karataš — vuličny pradaviec bozy. Raniej jon pradavaŭ kisłaje małako, ale z raźvićciom charčovaj industryi ludzi pačali kuplać kisłaje małako ŭ kramach i supermarkietach. U Stambuł jon pierasialiŭsia z baćkam. Było heta ŭ 1969 hodzie, kali jon pajšoŭ u himnaziju. Na pustoj dzialancy ŭ adnym ź biednych pradmieściaŭ jany abharadzili kavałak ziamli i zbudavali ŭbohuju chatku. Dakumenty aformili praz znajomstvy.
Meŭłutava žyćcio praciakaje dźviuma płyniami: udzień jon žyvie, chodzić u škołu, vučycca, bavić čas ź siabrami i robić toje, što i ŭsie inšyja ludzi^; uviečary i ŭnačy jon abychodzić staryja stambulskija kvartały i pradaje bozu. Nasamreč dzionnaja i načnaja płyń — heta dva roznyja žyćci, dva Meŭłutavy čałaviečyja vobrazy.
Z adnaho-adzinaha pozirku jon zakachaŭsia ŭ pryhožuju Semichu. Miesiacami i hadami jon piša joj listy i šle praz pasiarednika. Kali sprava daśpiavaje i jamu prychodzić para ažanicca — što, viadoma ž, nia moža adbycca pavodle tradycyjnych pryncypaŭ: z prašeńniem ruki, pasaham i ŭsim astatnim, bo Meŭłut prosta horki biadniak — adbyvajecca pamyłka, abo moža j padman. Što mienavita — Meŭłut dakładna daviedajecca tolki kali pražyvie paŭžyćcia. Dyk voś, zamiest pryhožaj Semichi, jakoj jon słaŭ zakachanyja listy, jamu ŭ abdymki i ŭ šlubny łožak traplaje krychu mienš pryhožaja Raicha.
U pieršy momant jon rasčaravany, razdumvaje pra skandał, ale baicca — što skažuć ludzi. Nia projdzie šmat času — dzień, dva, dziesiać abo moža niejki miesiac — i Meŭłut adkryje ŭ Raisie tuju, jakoj by jon nikoli nie adroksia i nikoli b nie pasaromieŭsia. Ale ŭsio roŭna ŭ hałavie ŭ jaho zastajecca pytańnie: što ž nasamreč zdaryłasia, jak tak, što zamiest adnoj jon ažaniŭsia z druhoj siastroju. I što jašče važniej: što było b, kali b usio adbyłosia inačaj? Ci byŭ by jon ščaśliviejšy, čym ciapier?
Heta pieršy, samy prosty płast Pamukavaha ramanu, jaki, jak i kožnaja sapraŭdnaja historyja kachańnia, pačynajecca vielmi zvyčajna, niby čałaviečaje žyćcio — nie adzina mahčymaje, a tysiaču razoŭ pražytaja imitacyja žyćcia, ale z časam jon raźvivajecca ŭ vieličnuju i, viadoma ž, vielmi sumnuju historyju kachańnia, jakuju hety čytač nia maje prava pierakazvać, tak što jamu nia treba, abo j nielha, vieryć na słova, što jon mała takich dahetul pračytaŭ abo pačuŭ u svaim žyćci.
Nastupny, bolš składany płast charaktaryzuje knihu «Dziŭnaje pačućcio ŭva mnie» jak hramadzki abo hramadzka-palityčny raman pra sučasnuju Turcyju. «Historyja pra žyćcio boźnika Meŭłuta Kartaša, jaho pryhody, mary i siabroŭ», jak napisana ŭ pieršaj častcy padzahałoŭka, heta adnačasova i «Karcina stambulskaha žyćcia pamiž 1969 i 2012 hadami, bačanaja vačmi roznych ludziej», jak zaznačajecca ŭ druhoj pałovie padzahałoŭka. U časie, pra jaki piša Pamuk, Turcyja pieratvaryłasia z Ataciurkavaj respubliki, u jakoj panavali vajskovy sekularyzm, žorstki nacyjanalizm i doŭhaje haravańnie ŭ pieraddemakratyčnym stanie, u niešta nakštałt aśviečanaj isłamisckaj demakratury, paznačanaj mocnym ekanamičnym rostam, zachodnickim spažyvalnictvam, aduchoŭlenym zvužeńniem asnoŭnych pravoŭ čałavieka, vieraj jak palityčnaj prahramaj i palitykaj jak vieraj. Z epochi, u jakoj prapanoŭvałasia šmat rašeńniaŭ i ŭsio kišeła entuzijastami aščaśliŭleńnia narodu — ad pravych ekstremistaŭ da levych radykałaŭ, za čym usim nazirała vojska, arhanizujučy siłavyja ŭdary jak tolki ŭźnikała pahroza Ataciurkavamu nacyjanalistyčnamu i praeŭrapiejskamu ideału, Turcyja ŭstupiła ŭ epochu, dzie adzinaje rašeńnie zastajecca ŭ viery i ŭ aŭtarytarnym prezydencie jak ziamnym pasiaredniku niabiesnych iścin. Pamuk dziŭnavatym čynam zdoleŭ apisać hetuju pieramienu, apaviadajučy pra žyćcio adnaho čałavieka i mnostva ludziej vakoł jaho.
Archan Pamuk
Treci płast — histaryčna-identyčnasny. Čas niejkim niebiaśpiečnym čynam pieratvaraje Stambuł. Niekali nieadnarodny, składany i šmatznačny horad robicca ŭsio bolš prostym i adnaznačnym. Bliskučyja i vielmi zrazumiełyja zachodniamu čytaču tyja staronki, na jakich jon apisvaje chvali etničnych čystak siarod niekali mocnaj i mahutnaj hreckaj supolnaści. «Balšynia hrekaŭ uciakła ŭ Hrecyju paśla rabunkaŭ i razbureńnia cerkvaŭ i majsterniaŭ, vyhnańnia śviataroŭ i hvałtavańnia žančyn natoŭpami z kijami i ściahami ŭ rukach 6 i 7 vieraśnia 1955 hodu padčas kanfliktu pamiž Hrecyjaj i Kipram. I tyja, chto tady nia ŭciok, byli zmušanyja pastanovaj ułady 1964 hodu za dvaccać čatyry hadziny pakinuć svaje damy i svoj kraj». I heta, zrešty, byŭ kaniec. Ichnyja ŭčorašnija susiedzi i siabry, abaronienyja vielikarodnaj prynaležnaściu da panujučaj nacyi, rabili vyhlad, što ničoha nia bačać. Ale ŭsio, kaža Pamuk, pačałosia raniej, kali ŭ Eŭropie jašče jšła vajna: «Pieršy ŭdar z boku musulmanaŭ z Bejahłu paśla abviaščeńnia Respubliki byŭ naniesieny padatkam na majomaść 1942 hodu. Ułada, jakaja padčas Druhoj suśvietnaj vajny była pad zaŭvažnym niamieckim upłyvam, abkłała balšyniu chryścijanskaha nasielnictva Tarłabašy zanadta vysokimi padatkami, a mužčynaŭ armianaŭ, hrekaŭ, asiryjcaŭ i habrejaŭ, jakija nie paśpieli ich zapłacić, aryštavała i vysłała ŭ pracoŭnyja lahiery ŭ Aškale».
Žyćcio Meŭłutavaha pakaleńnia prachodzić pamiž uspaminami i zaprahramavanym zabyćciom, u kramkach, jakija niekali byli hreckimi, na ziamli, na jakuju jašče j siońnia niejki hrek maje zadakumentavanyja pravy, u damach i kvaterach, jakija naležali hrekam. Novyja ŭłady ŭvieś čas razburajuć staryja damy, bo ich budavali niejkija hreki, armianie, habrei. Ziamlu, ź jakoj vyhaniajucca ludzi, ich niekali bahatyja kvartały zasialajuć biadotaj z Anatolii, u tym liku kurdami i alevitami — pradstaŭnikami šmatlikaj raskolnickaj relihijnaj supolnaści, uciskanaj usimi režymami Respubliki, u tym liku i ciapierašnimi isłamistami — čyje žyćci i losy paznačajuć saboju zaviaršeńnie etničnych čystak i dasiahnieńnie ideału tureckaha nacyjanalizmu, ale ŭ nastupnaj fazie i jany, choć taksama ŭ peŭnym sensie musulmanie, adčujuć na sabie ŭdar pravaviernych.
Histaryčna-identyčnasny płast Pamukavaha ramanu z usich hledziščaŭ maje razburalny i palityčna padryŭny charaktar. Hetaj knihaj — značna bolš, čym palityčna razreklamavanym ramanam «Śnieh» — piśmieńnik udaryŭ u serca tureckaha honaru, relihijnaha i nacyjanalnaha. «Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie» maje horkuju, ale lačebnuju funkcyju hramadzkaha, cyvilizacyjnaha i nacyjanalnaha samapaznańnia. Heta kniha, jakaja budzie ŭpłyvać nia tolki na tych, chto jaje pračytaje. Ubudavanaja ŭ vielizarny budynak žyvoj tureckaj kultury rukoju i dušoju adnaho z najvialikšych jaje budaŭnikoŭ, jana nia tolki pierastvaraje tureckuju identyčnaść, ale i dapamahaje hetaj identyčnaści abyści staranoju i Erdahana, i jahony ruch, jaki viadzie da isłamizacyi i sułtanizacyi Respubliki.
Čaćvierty płast ramanu — intymna-haradzki. Jon maje dačynieńnie jak z ujaŭleńniem adnaho vuličnaha pradaŭca bozy, hetak i z Stambułam, u čyich vulicach jahonaje ŭjaŭleńnie raście i raźvivajecca. Niedzie pad kaniec ramanu, u adnym schavanym skazie (jaki niama patreby cytavać), Stambuł pierastaje być realnym horadam i pieratvarajecca ŭ Meŭłutavu razumovuju mapu, u krovazvarot jahonaha mozhu i dušy, u sietku jahonych dumak. Horad jak ujaŭleńnie. Heta toje miesca ŭ ramanie, kali hetamu čytaču zajmaje duch, siarod inšaha jašče j tamu, što jon, hety čytač, niekalkimi dniami raniej zakončyŭ pieršuju knihu svajho ramanu-mapy horadu, jaki adzin inšy, vielmi niepadobny da Stambułu horad, sprabuje pakazać jak svoj ułasny razumovy vobraz. Ideja horadu jak čałaviečaha mozhu, jahonaj śviadomaści, padśviadomaści i nadśviadomaści — heta toje, što čytač padzialaje z Archanam Pamukam. Abodva my suprać svajoj voli ŭžo raźvitalisia ź ziamnoj prajekcyjaj svaich haradoŭ i zmušanyja stvarać ich nanova abo prajecyravać u niejkim inšym vobrazie. Tut paraŭnańnie pačynajecca i kančajecca.
Piaty płast ramanu — heta razvažańnie ab dačynieńniach tradycyi i madernaści, jakoje Pamuk uvodzić i ŭ inšyja svaje knihi — «Ja zavusia čyrvonaj», «Stambuł», «Muzej niavinnaści» — jakoje hetym razam całkam stylizavanaje i ŭbudavanaje ŭ siužet i dziejańnie apaviadańnia. Meŭłut chodzić pa horadzie, vyhukajučy «bo-za! bo-za!» Ludzi vyhladajuć z voknaŭ i balkonaŭ, zaprašajuć boźnika padniacca da ich, pytajucca ci boza kisłaja abo sałodkaja, i, kuplajučy šklanku, kufal abo butelku šera-žoŭtaha napoju, vyrablenaha z kukuruznaj muki, zakvaski i cukru (ci moža miodu), nasamreč kuplajuć niejkija svaje darodavyja ŭspaminy, staruju imperskuju słavu, siamiejnuju historyju… Kuplajuć tradycyju ŭ jaje najbolš kankretnaj i lohka vytłumačalnaj formie. Jany turki i stambulcy tamu, što kuplajuć bozu i viedajuć, što aznačaje boza ŭ ich isnavańni ŭ časie i ŭ historyi.
Pry hetym boza — heta nia tak užo j niavinnaja i čystaja metafara. Jana musić adstajacca i zabradzić, kab nabyć tuju aśviažalnuju rezkaść, dziela jakoj ludzi jaje i pjuć. Mienavita ŭ toj rezkaści i jość alkahol. U Asmanskaj Turcyi, u jakoj kiravalisia nieartadaksalna zrazumietymi, prystasavanymi da žyćcia, ale j nadalej vielmi suvorymi i žyćciatvornymi isłamskimi pryncypami, boza była dazvolenym, lehalnym i prychavanym alkaholem. Rakiju asmancy pili patajemna, pad stałom i za dźviaryma, pryblizna tak, jak siońniašnija emansipavanyja ludzi kurać hašyš i marychuanu, pili jany jaje šmat, stolki, što i ŭ našyja movy zanieśli słova, jakim my nazyvajem hety napoj. (Rakija — turcyzm, kali vy nie zrazumieli.) Ale na ludziach i pierad Boham piłasia boza.
U postmadernaj Turcyi, jakaja, budučy adsunutaj, vyhnanaj z Eŭropy pastanovami sekularyzavanych bruselskich kryžakoŭ, nanova reisłamizujecca, i boza raptam robicca patencyjnaj prablemaj. A mienavita, reisłamizacyja Turcyi budzie pravodzicca nie ŭ adpaviednaści z asmanskimi tradycyjami, padobna tamu jak lubaja retradycyjanalizacyja i rekanservatyzacyja aznačajuć nie viartańnie da taho, što było, a pryniaćcie mitu ab minuŭščynie i jaje štučnaha vobrazu. Reisłamizacyja Respubliki, chacieli b taho Erdahanavy prychilniki abo nie, bolš blizkaja saudaŭskamu, čym sułtanskamu pohladu na śviet. A ŭ Saudaŭskaj Arabii za bozu možna było b stracić i hałavu.
Pamukavy hieroi nie viaduć pra heta navukovyja dysputy. Ale adčuvajuć, što niešta adbyvajecca i z bozaj, i z Turcyjaj. Stambuł raście ŭ nieba, madernizujecca i pieratvarajecca ŭ maderny mehapolis, ale adnačasna viartajecca ŭ hłybokuju i zmročnuju minuŭščynu, patanaje va ŭłasnaj padśviadomaści i stračvaje svoj kasmapalityčny charaktar. Madernizacyja paradaksalnym čynam supraćpastaŭlajecca kasmapalityzmu. Jon — častka niejkaj pakinutaj, zabytaj i zahłušanaj tradycyi.
«Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie» — heta biassprečnaja viaršynia apaviadalnaha mastactva Archana Pamuka. Najlepšy i najvialikšy jahony raman. Niačasty vypadak — nasamreč heta jašče nikoli abo amal nikoli nia zdaryłasia — kab piśmieńnik paśla atrymańnia Nobeleŭskaj premii pisaŭ svaje najlepšyja ramany. Zvyčajna heta ŭznaharoda za kaniec, za mahiłu, słavu i prystojnuju pensiju. Kaho ŭznaharodziać, toj pierastaje pisać abo piša memuary, narešcie biarecca za ŭparadkavańnie chaty, uparadkavańnie mahiły. Z Pamukam zdaryłasia niešta inšaje: jon nabraŭsia samaŭpeŭnienaści — jakoj jamu, praŭda, i raniej nie brakavała — i napisaŭ «Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie», svaju najpryhažejšuju knihu pra Stambuł.
Jahonaja apaviadalnaja maniera — spałučeńnie tradycyjnaj, liniejnaj płyni ź pieramienaj apaviadalnickich perspektyvaŭ. Asnoŭnaja historyja — pra Meŭłuta Karataša — viadziecca ŭ treciaj asobie z pazycyi tak zvanaha ŭsioviednaha apaviadalnika, jakomu historyja ŭžo raskazanaja i jaki ad pačatku viedaje, jaki ŭ jaje kaniec, što jon i nie chavaje ad čytača. Ale hetaja historyja pierapyniajecca spaviadalnymi frahmentami inšych persanažaŭ, Meŭłutavych siabroŭ i znajomych, jahonaj žonki, jahonych švahierak i svajakoŭ. Hetyja frahmenty — symulacyja televizijnych abo kinematahrafičnych interviju, ale ŭ hałoŭnuju płyń ramanu jany ŭbudavanyja absalutna naturalna i samo saboj zrazumieła. Pamuk virtuozna mianiaje i varyjuje roznyja hałasy i perspektyvy, ale tak, što nie abciažarvaje čytačova padarožža pa knizie. Heta nie efekty dziela efektaŭ, jon nie vychvalajecca pierad nami tym, što i jak jon umieje apaviadać — jak my heta bačyli ŭ «Ja zavusia čyrvonaja», knizie, jakaja jaho prasłaviła i čyja cyrymanijalnaść i mastackaść časam moža zaminać navat niekatorym dobrym čytačam i pry hetym ŭražvać niekatorych drennych. U hetym ramanie usio jakraz padparadkavana kančatkovaj mecie — kab u adnoj śvietłaj kropcy, u fokusie ramanu syšlisia adzin pradaviec bozy, jahony čas i horad.
«Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie» — heta kulturnaja, a ŭ niejkim sensie i žyćciovaja padzieja leta 2015 hodu. Viadoma, dla hetaha čytača. Kali b u im, hetym čytačy, znajšłosia dastatkova dabryni, jon by zaraz ža, u hetaj śpiocy, pajechaŭ u Białhrad, napoŭniŭ by bahažnik asobnikami Pamukavaha ramanu i viarnuŭsia ŭ Zahrab, kab razdavać i daryć knihu tym, chto ŭmieje jaje pračytać. Ale niama ŭ im stolki dabryni, niama j viery ŭ piśmiennaść ludziej, siarod jakich jon žyvie. Nie nabiarecca takich, na žal, navat na poŭny bahažnik knih. A tyja, chto piśmienny, i sami źjeździać u Białhrad pa knihu. U Białhrad abo ŭ «Superknižaru», kudy «Dziŭnaje adčuvańnie ŭva mnie» abaviazkova zaviazuć.
Miesca pračytanaha ramanu — niedzie pamiž ramanami Andryča i Kadare. Heta sapraŭdnaja kampanija dla Pamuka, jahonaja sapraŭdnaja litaraturnaja baćkaŭščyna. Pobač z baśnijskim (serbskim i juhasłaŭskim) i albanskim piśmieńnikami znachodzić svaju prastoru, šyrokaje pole razumieńnia i prynaležnaści i hety vieličny turak. Supolnaść nie stvarajecca słavaj abo premijami. Nie stvaraje jaje i mova. Navat i nie žyćcio ŭ adnym časie. Supolnaść — u raskazanaj historyi, jakaja moža być takoj, što ŭ šklanku z bozaj źmieścicca ŭsio čałaviectva.
26.07.2015
