Biełarusy pra emihracyju ŭ ZŠA ŭ 50-ch: «Paśla pierajezdu tydniami nie mahli… najeścisia»
U ZŠA pražyvaje niekalki sotniaŭ tysiač vychadcaŭ ź Biełarusi. Jany pierabralisia za akijan u kancy XIX — pačatku XX stahodździa, ratujučysia ad ekanamičnaha kryzisu ŭ Rasii. Chvala emihracyi ŭ kancy 1940-ch była nie takoj šmatlikaj: kala 100 tysiač čałaviek. Aleh Hardzijenka sabraŭ ŭspaminy pra toje, jak našy suajčyńniki ŭładkoŭvalisia ŭ Amierycy ŭ paślavajennyja hady.
Pradstaŭniki emihranckaj chvali tych hadoŭ pryjechali ŭ Štaty z łahieraŭ dla pieramieščanych asob u Hiermanii, dzie apynulisia paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Mnohija byli sahnanyja ź Biełarusi na prymusovyja raboty, a paśla kapitulacyi Treciaha rejcha paličyli niemetazhodnym viartacca na radzimu.
Kab pierajechać, najmalisia na fiktyŭnuju pracu
Jak uspaminaje Nadzia Zaprudnik, paśla pryjezdu ŭ ZŠA tydniami ŭciekačy nie mahli… najeścisia. Bahaćcie Štataŭ uražvała i ździŭlała paśla paŭhałodnaha i limitavanaha isnavańnia ŭ Hiermanii.
Siemji pieršych paślavajennych biełaruskich pierasialencaŭ kala pieršaha «biełaruskaha hramadskaha doma» na Chierman-stryt, 24.
Dziasiatki tysiač biełarusaŭ apynulisia ŭ centralnaj i paŭnočnaj častcy štata Ńju-Džersi, na zachad i poŭdzień ad Ńju-Jorka. Adnym z takich haradkoŭ byŭ Saŭt-Ryvier (South River) u centralnaj častcy štata, u 60 km ad Ńju-Jorka. Siarod pieršych emihrantaŭ «novaj chvali» byŭ viadomy ŭ budučyni vučony Barys Kit. Kit pryjechaŭ u Saŭt-Ryvier ŭ 1947 hodzie da svajakoŭ žonki Niny Korsak, jakija vyjechali ŭ Amieryku ŭ pačatku XX stahodździa ź Lebiedzieva (Maładziečanski rajon). Kit, a taksama Łanhina Bryleŭskaja i Franuk Šaŭroŭski abjadnali namahańni i stali «vypisvać» suajčyńnikaŭ z Hiermanii. Kab lehalna pryjechać u ZŠA, nieabchodna było dać paručalnictva, znajści miesca pracy, žyllo.
Łanhina Bryleŭskaja ŭspaminała, što raźmiaścicca na novym miescy nie było prablem. Načavali ŭ biełaruskim hramadskim domie na Chierman-stryt na raskładankach, a na nastupny dzień znachodzili asobnuju kvateru, usie chto moh — i «staryja», i «novyja» emihranty, — dapamahali meblaj, praduktami. Kolkaść biełarusaŭ rasła ŭ aryfmietyčnaj prahresii. Užo ŭ 1948 h. u Saŭt-Ryvery byli zasnavanyja pieršyja biełaruskija arhanizacyi, a ŭ 1951 hodzie — pravasłaŭny biełaruski prychod imia Jeŭfrasińni Połackaj.
Voś tak ciapier vyhladaje pravasłaŭny prychod, jaki biełarusy pabudavali jašče ŭ 50-ch hadach u Saŭt-Ryviery.
Niahledziačy na zaniatki i rehalii ŭ Biełarusi, paśla pierajezdu mnohim davodziłasia pačynać z małaapłatnaj pracy. Biełarusaŭ heta nijakim čynam nie biantežyła, jany biehli ad hoładu i savieckich represij. U kancy 1940-ch — pačatku 1950-ch minimalnaja pahadzinnaja zarpłata, na jakuju mahli pretendavać našy suajčyńniki, składała ad 60—80 centaŭ da 1 dalara. Emihranty pracavali pa vosiem-dziesiać-dvanaccać hadzin na dzień, šeść dzion u tydzień. Aviertajmy i vychadnyja apłačvalisia ŭ padvojnym pamiery.
Mužčyny pracavali na zavodach kampanii «Ford», jakija byli raskidanyja pa roznych miastečkach, u fiermieraŭ, sadoŭnikami, na budoŭli.
Žančyny ŭ pieršyja hady ŭładkoŭvalisia ŭ tkackija majsterni. Saŭt-Ryvier byŭ horadam industryi žanočaha adzieńnia. Pradpryjemstvy i majsterni ŭ Ńju-Džersi pracavali 24 hadziny ŭ sutki, siem dzion u tydzień. Ale biełarusy imknulisia ŭ niadzielu nie pracavać, a chadzić u carkvu.
U 60-ja hady siamja Navickich zasnavała miasnuju kramu, u jakuju pryjazdžali śpiecyjalna, za niekalki kiłamietraŭ. Ciapier krama naležyć polskaj siamji.
Ceny na pradukty byli nizkija. Litr małaka — 20 centaŭ. Tuzin jajek — 50 centaŭ. Chleb — 60 centaŭ, Miasa, kury — było ŭsio tanna. Kab prakarmić siamju, na tydzień z zapasam chapała i 10 dalaraŭ (heta značyć, dzionnaj zarpłaty). «Ludzi, što pryjechali z Hiermanii, usie pieražyli hora i straty. Ale nastroj byŭ, što tut niešta lepšaje, bolš hładka, nie było strachu», — uspaminaje Liza Litarovič.
Na mašynu možna było nazapasić za paŭhoda
Bienzin kaštavaŭ 10 centaŭ za hałon (hałon — 3,79 litra). Žyllo — pa-roznamu. U Ńju-Džersi ŭ 1950-ch — 20-30 dołaraŭ za dźvie-try pakoi, i 50 dołaraŭ u miesiac za 5 pakojaŭ. Pa amierykanskich mierkach užo tady ličyłasia, što kožnamu členu siamji nieabchodny asobny pakoj. Ciapier u Saŭt-Ryviery arandavać dva pakoi z vannaj, kuchniaj i asobnym uvachodam kaštuje prykładna 400—500 dalaraŭ.
Liza Litarovič kaža, što baćki jaje muža Lavona kupili stary dom na dźvie siamji. U adnoj kvatery (5 pakojaŭ) žyli jany, a druhuju kvateru zdavali inšaj siamji za 50 dalaraŭ. Kali brakavała hrošaj, banki — čas Vialikaj depresii daŭno adyšoŭ u niabyt — achvotna davali pazyki. Damy ŭ 1950-ch byli tannyja: u Ńju-Džersi kaštavali 4—7 tysiačy dalaraŭ. Patrymany aŭtamabil — da 500 dalaraŭ. Zarabić na jaho možna było za paŭhoda—hod.
«Nie pracavała 9 hadoŭ, bo vychoŭvała traich dziaciej»
Pastupova biełarusy stanavilisia na nohi, kuplali damy, vučyli dziaciej. U ZŠA mama mieła prava na šaścimiesiačny apłatny adpačynak. Zatym abo vychodziła na pracu, abo praciahvała hladzieć dziaciej. Liza Litarovič kaža, što jana nie pracavała dzieviać hadoŭ (vychoŭvała traich dziaciej), a muž byŭ u stanie zarabić na siamju (i nijakaha dekreta ab darmajedach na praciahu 60 hadoŭ).
1970-ja hady. Amierykanskija biełarusy Liza i Lavon Litarovič.
Pačatkovyja i siarednija škoły byli biaspłatnyja, a voś navučańnie va ŭniviersitecie — za hrošy, kaštavała ad 10 tysiač u hod (ciapier u dva-try razy daražej), ale navučańnie ŭ VNU ščodra subsidavałasia kredytami i pazykami. Atrymać pazyku prablem nie było. Było b žadańnie i hałava na plačach. A što rabili mamy, vymušanyja pracavać? Biełaruska Safija Ščors źbirała dziaciej u impravizavany dziciačy sadok: hladzieła, karmiła, hulała. Dalar u dzień ź dziciaci.
Biełaruskaja prychadskaja škoła ŭ Saŭt-Ryviery. U 1960-m tut vučyłasia kala 40 dziaciej.
Na 1960-ja — 1970-ja pryjšoŭsia čas «nazapašvańnia kapitału», biełarusy z časam kuplali damy, kramy, nieruchomaść, hateli, damy adpačynku, niekatoryja z našych suajčyńnikaŭ na zimu pierabiralisia ŭ Fłarydu ź jaje bolš miakkim klimatam.
Uzrovień žyćcia amierykancaŭ u hady kiravańnia Lindana Džonsana i Ryčarda Niksana (1963—1974) prykmietna vyras. Ale mnohija biełarusy ź ciepłynioj uspaminajuć mienavita Hary Trumena — 33-ha prezidenta ZŠA (1945—1953), jaki dazvoliŭ sotniam tysiač emihrantaŭ pryjechać u Štaty i pasprabavać realizavać svaju maru.
Janka i Nadzia Zaprudnik z hościaj ź Biełarusi Maryjaj Jaŭsiejčyk na 29-j Sustrečy biełarusaŭ Paŭnočnaj Amieryki.
Zaŭvaha aŭtara: Kali ja viartaŭsia z ZŠA ŭ 2010 hodzie, vioz peŭnuju sumu hrošaj (ahavarusia, u ramkach dapuščalnaj da ŭvozu ŭ Biełaruś). Heta byli hrošy, pieradadzienyja biełarusami Amieryki svajakam u Biełarusi, śpis ź niekalkich čałaviek. Sumy pa 100—150—200 dalaraŭ. I ja łaŭlu siabie na dumcy, što 200 dalaraŭ — heta ciapier pamier siaredniaj piensii ŭ Biełarusi, ale i minimalnaja zarabotnaja płata ŭ Amierycy ŭ pačatku 1950-ch. Niaŭžo Biełaruś adstała ad ZŠA ŭ hetym płanie na 65 hadoŭ?
