Pałuta Badunova: madel biełaruskaj pasijanarnaści
Piša historyk Valancina Lebiedzieva.
U palityčnaj historyi Biełarusi žanočaje imia było i zastajecca najvialikšaj redkaściu. Pałuta Badunova (1885—1938) mała viadomaja šyrokamu hramadstvu jašče i pa pryčynie prynaležnaści da hienieracyi nacyjanalnych dziejačoŭ, nadoŭha vykreślenych z histaryčnaj pamiaci.
Tym nie mienš, bijahrafija P. Badunovaj padajecca nam cikavaj nie tolki dla adnaŭleńnia histaryčnaj pamiaci, ale i dla analizu žanočaha lidarstva ŭ palityčnym žyćci Biełarusi XX st.
Na rubiažy XIX—XX st. sacyjakulturnyja pieradumovy dla novaj madeli žanočych pavodzin tolki pačynali naradžacca. Žančynam rabilisia dastupnyja śpiecyjalnaja adukacyja i prafiesijnaja dziejnaść. P. Badunova nie abminuła hetyja mahčymaści, chacia hałoŭnym čyńnikam jaje samarealizacyi, na naš pohlad, stali asabista-valavyja namahańni i pryrodžannyja jakaści charaktaru.
Vialikaja siamja
Farmiravańnie jaje asoby adbyłosia va ŭmovach całkam tradycyjnaha pravincyjalnaha asiarodku. Jana naradziłasia ŭ Navabielicy, paŭahrarnym pradmieści paviatovaha pa tym časie Homiela.
U vialikaj siamji žanočyja i mužčynskija roli byli stroha raźmierkavanyja: utrymańnie žonki i dziaciej poŭnaściu lažała na baćku, a chatniaj haspadarkaj i vychavańniem siami dziaciej zajmalisia maci i niezamužniaja siastra baćki.
Starejšy syn Badunovych Alaksandr abraŭ dla siabie hramadskuju dziejnaść: braŭ udzieł u kiraŭnictvie miascovym Vajskova-pažarnym tavarystvam i arhanizacyi miascovaha sportu, u časy Pieršaj suśvietnaj vajny pracavaŭ u navabielickim kamitecie apieki siemjaŭ mabilizavanych sałdataŭ, u 1918 h. byŭ pryznačany kamisaram alternatyŭnaj balšavikam Homielskaj demakratyčnaj dyrektoryi.
Jašče adzin brat Pałuty — Daniła — zrabiŭ karjeru ŭ halinie strachavańnia, pracavaŭ u Kijevie.
Nijakich źviestak pra hramadskija spravy siostraŭ Badunovych niama. Jany atrymali chatniaje vychavańnie i ŭ dalejšym zadavolilisia rolami maci i chatnich haspadyń. Pałuta ž prademanstravała razryŭ tradycyi, kali skončyła dvuchkłasnuju vučelniu ŭ Bujničach pad Mahilovam i «vytrymała ekzamien na zvańnie chatniaj nastaŭnicy ruskaj movy i hieahrafii».
Tut jana abyšła navat brata Alaksandra, jaki atrymaŭ dobruju, ale tolki chatniuju adukacyju.
Praca ŭ narodnych škołach i vučelniach Homielskaha pavieta zabiaśpiečyła Pałucie roŭnuju z mužčynami ŭ siamji mahčymaść samastojnaha zarobku i vybaru žyćciovych pierśpiektyŭ.
Napiaredadni revalucyi jana pierajazdžaje ŭ vučycca ŭ Pietrahrad, što peŭna było jaje samastojnym rašeńniem.
Vytrymała kankurencyju z mužčynami
Unutranaja hatoŭnaść P. Badunovaj vyjści za miežy vyznačanaj tradycyjaj XIX st. žanočyj roli nie mahła b znajści nastolki radykalnaj realizacyi, kab nie kryzis u hramadstvie, stvorany vajnoj, revalucyjami i razhortvańniem nacyjanalna-vyzvalenčaha ruchu. Na fonie vostraj zapatrabavanaści ŭ aktyŭnym sacyjalnym dziejańni asabistyja jakaści Badunovaj — enierhija metaskiravanaść, nastojlivaść, arhanizacyjnyja i aratarskija zdolnaści dazvolili joj nie tolki imkliva ŭvajści na pole palityčnaj dziejnaści. ale i paśpiachova vytrymać kankurecyju z mužčynami.
U lutym 1917 h. ad imia słuchačak Pietrahradskich vyšejšych žanočych kursaŭ jana stanovicca deputatam Pietrasavieta, a na praciahu 1917—1919 h. stabilna ŭvachodzić u skład usich biez vyklučeńnia kirujučych orhanaŭ nacyjanalnaha ruchu: CK Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramady, Centralnaj i Vialikaj Biełaruskich rad, Rady i Narodnaha sakrataryjatu BNR, CK Biełaruskaj partyi sacyjalistaŭ-revalucyjanieraŭ (BPSR), Narodnaj rady BNR 1919, Paŭstanckaha antypolskaha kamiteta.
Zaŭvažym, što ŭlik hiendernaha aśpiektu prajaviŭsia tolki adnojčy, kali ŭ składzie Narodnaha sakrataryjatu BNR Badunovaj dastałasia samaja «žanočaja» pasada — narodnaha sakratara pa spravach apieki. U jaje kampietencyju ŭvachodziła dapamoha biežancam, biesprytulnym, małamajomasnym. Va ŭsich astatnich vypadkach paplečniki-mužčyny rasceńvali jaje jak raŭnapraŭnaha partniora.
Nastupalnaść i enierhija
Bolš za toje, pa miery narastańnia ekstremalnaści ŭmoŭ dziejnaści leva-eseraŭskaha kryła nacyjanalnaha ruchu, jaje liderskaja rola ŭsio bolš uzrastaje.
Ad leta 1919, kali ŭ izalacyi ad Biełarusi akazalisia hałoŭnyja paplečniki, T. Hryb, Ja. Mamońka. V. Łastoŭski, na jaje loh uvieś ciažar partyjna-palityčnaj pracy. I jana spraviłasia. Raspracavanaja joju taktyka prymałasia nie tolki BPSR, ale ŭ niekatorych momantach i ŭsim nacyjanalnym rucham.
Jana vystupiła zdolnym arhanizataram, publicystam, dypłamatam pry naładžvańni mižnarodnych i mižpartyjnych suviaziaŭ.
Styl Badunovaj vyznačaŭsia, a časam vyhodna adroźnivaŭsia ad stylu mužčyn-paplečnikaŭ nastupalnaściu i enerhijaj. Jana ŭmieła dasiahnuć mety, časam naviazvać ułasnuju pazicyju i paplečnikam, i apanientam. Prykładam apošniaha moža być situacyja ŭ śniežni 1919, kali Badunova pierakanała hrupu Antona Łuckieviča ŭ nieabchodnaści sklikać Radu BNR. Na vybarach deputataŭ u miascovyja saviety 1920 h. paśla jaje vystupaŭ pieravahu atrymlivali esery, a nie balšaviki. Na jaje asabistym rachunku dasiahnieńnie zhody CK RKP(b) na pieramovy ź biełaruskimi eserami ŭ 1920 h.
«Ciotka Badunova jedzie na biełaj kabyle z Smalenska»
Aŭtarytet Badunovaj u biełaruskim ruchu byŭ pryznanym u łahierach jak paplečnikaŭ, tak i praciŭnikaŭ, uśviedamlaŭsia prarokami biełaruščyny. Jazep Drazdovič namalavaŭ jaje partret. Janka Kupała ŭ svaich znakamitych «Tutejšych» źliŭ asabisty los mienavita Pałuty ź losam biełaruskaj demakratyčnaj dziaržaŭnaści:
«Mikita. …dyk u vas zavodzicca niejkaja, miedždu protčym, Biełaruskaja Respublika. Užo navat jedzie i staršynia Biełaruskaha Reŭkomu Čarviakoŭ — tolki zatrymaŭsia niejdzie za Mienskam na papasku.
Alenka. A ja čuła, što i Ciotka Badunova taksama jedzie na biełaj kabyle z Smalenska.
Mikita. Nu, jana miedždu protčym, eser-biełarus i ŭ rachunak nie idzie: doŭha tut nie zatrymajecca.
Na miažy žyćcia
Maskoŭskaja ČK taksama addavała naležnaje Badunovaj jak upłyvovamu i «enierhičnamu rabotniku». Napiaredadni padpisańnia Ryžskaj damovy ab padziele Biełarusi adbylisia masavyja aryšty eseraŭ u Minsku, ale tolki Badunovu i Mamońku adpraŭlajuć dla śledstva ŭ Maskvu.
Začynienaja ŭ Navinskuju viaźnicu Pałuta praciahvaje baraćbu adzinym mahčymym sposabam: — haładoŭkami. Praz try miesiacy turemny dokutar paviedamiŭ u VČK, što Badunova znachodzicca na miažy žyćcia i trymajecca tolki na kamfary.
Ź Minska Aleś Čarviakoŭ sprabuje ŭratavać jaje sposabam, jaki padajecca jamu najlepšym: jon papiaredžvaje kiraŭnictva RKP(b), što ŭ vypadku jaje śmierci ŭ viaźnicy vakoł jaje stvarycca «areoł pakutnicy»
i daručaŭ pradstaŭniku BSSR u Maskvie Alaksandru Marozu: «…nastojvać na hetym vyzvalenni. Badunova maje šmat zasłuh pierad rabočymi i sialanami Biełarusi».
«Spatkali, jak dzieci matku»
Ci prajaŭlałasia ŭ jaje styli palityka žanockaść? Prajavaj mienavitaha hetaha, na naš pohlad, stała vysokaja samaachviarnaść, a časam i strata pačućcia samazachvańnia. Chacia b krasavicki pierachod Biareziny ŭ 1919 h. pa darozie ŭ Smalensk na pieramovy ci turemnyja maskoŭskija haładoŭki 1921 h.
Usie paplečniki adznačali, jak Badunova kłapaciłasia pra siabroŭ i paplečnikaŭ, jaje zdolnaść da supieražyvańnia, hatoŭnaść da davierlivych siabroŭskich adnosin biez padtekstu jak z mužčynami, tak i žančynami. Heta vyjaviłasia ŭ adnosinach da siastry Maryi, da Aniety Duž-Dušeŭskaj, Łastoŭskaha, Jezavitava. U asiarodku paplečnikaŭ i siabroŭ jana imknułasia naładzić blizkuju da siamiejnaj atmaśfieru, biełaruskija studenty ŭ Prazie jaje «spatkali, jak tyja dzieci matku».
Vialikaje pačućcio
Ryzykniom śćviardžać, što vybar partyjna-palityčnaj pazicyi Badunovaj byli abumoŭleny, akramia idejnaj pierakananaści, vialikim pačućciom da Tamaša Hryba, jakoje vałodała joju ad momantu znajomstva i da kanca jaje žyćcia. Palityka i kachańnie zastalisia raŭnaznačnymi kanstantami losu Badunovaj. Jany ž stali i čyńnikami jaje trahiedyi.
Sproby racyjanalnaha, valavoha padychodu da ŭłasnaha pačućcia i namahańni pieraklučyć usiu ŭłasnuju istotu na spravu słužeńnia svajmu narodu zakončylisia kracham, ab čym Pałuta adkryta pryznavałasia ŭ dziońniku: «Niama słoŭ dla taho, kab apisać tuju strašennuju ŭnutranuju baraćbu, jakaja viadziecca ŭva mnie dniom i nočču, i tady, kali viadu surjoznuju spravu, i tady, kali prosta žyvu, jak zvyčajnaja kabieta».
Žanočaja nierealizavanaść razam sa strataj siabroŭskich suviaziej i kracham palityčnych spadziavańniaŭ stali pryčynaj dušeŭnaha zachvorvańnia Badunovaj.
Heta razumieli tyja, chto blizka naziraŭ jaje paśla vychadu z pražskaha špitala. Maryja Hałubianka pisała da Łastoŭskaha: «…heta niaščasny, biedny, ja b skazała złamany, raźbity čałaviek…Adnym słovam, nie chapaje joj hałoŭnaha impulsu ŭ žyćci — kachańnia, bo ci ž moža čałaviek žyci biez kachańnia… čym maładziejšy čałaviek, mnie zdajecca, tym bolš abstrakcyjnaje, tearetyčnaje jaho kachańnie, čym starejšy, tym bolš realna-akreślenaje. I voś mnie zdajecca, što i P. Badunova ŭ hetakaj stadyi svajho raźvićcia, kali mała taje abstrakcyi, a chočacca bolš realnaha, akreślenaha».
Podźvih i trahiedyja Pałuty Badunovaj — žančyny i palityka — varty taho, kab pamiać ab joj žyła nie tolki ŭ histaryčnych anałach, ale i ŭ šyrokaj hramadskaj śviadomaści.
