Historyja Biełarusi. Šlachami Daviła i Maŭkolda
Praciah knihi Aleha Dziarnoviča «Historyja Biełarusi». Raniejšyja častki: Historyja Biełarusi. Kniaź Hleb i uzvyšeńnie Minska…
U stvareńni «vilenskaj lehiendy» połackich kniazioŭ my bačym rańni etap farmulavańnia dynastyčnych i terytaryjalnych pretenzij maskoŭskich uładaroŭ na połackuju i litoŭskuju spadčynu.
Pieramožanyja kijeŭskim kniaziem i sasłanyja ŭ 1129 hodzie ŭ Vizantyju kniazi Połackaj ziamli, jak miarkujecca, znajšli siabie tam u siarednim ešałonie vajskovaj elity. Hetamu spryjała situacyja ŭ impieryi: u CHII st. da čužaziemcaŭ na vajskovaj słužbie stali stavicca bolš łajalna, vychadcy z Rusi, Bałharyi i Sierbii pačali zajmać značnyja pasady ŭ impieratarskim vojsku.
Kniazioŭ vysyłali z žonkami i dziećmi. Chtości zastaŭsia nazaŭždy ŭ čužoj ziamli. Ci nie ź liku połackich vyhnancaŭ była kniahinia Ksieńnia Bračysłavaŭna, pachavanaja ŭ carkvie Daniiła Stoŭpnika ŭ Makiedonii?
Dva kniažyčy
Źviestki pra pryhody pałačanaŭ u Vizantyi raściarušanyja pa staronkach asobnych letapisaŭ, i my nie zmožam całkam rekanstrujavać ich žyćcio tam i abstaviny viartańnia. Ale štości ŭdałosia adšukać. Tak, pad 1139 hodam — praź dziesiać hadoŭ paśla vysyłki — letapisy paviedamlajuć, što «viarnulisia z Carhradu dva [połackija] kniažyčy».
Hetyja źviestki pakinuŭ nam ihumien Vydubickaha manastyra pad Kijevam Majsiej, jaki kala 1200 h. uparadkavaŭ letapisnyja źviestki, składzienyja pry kniaskich dvarach roznych ziemlaŭ Rusi. Vynikam dziejnaści Majsieja staŭ Kijeŭski letapis, jaki praciahvaje «Apovieść minułych časoŭ» i papiaredničaje HalickaVałynskamu letapisu.
Ale čamu połackija kniažyčy viarnulisia mienavita ŭ 1139 h.? Ich hałoŭny haniciel, kijeŭski kniaź Mścisłaŭ Uładzimiravič, pamior jašče ŭ 1132 h. Sprava moža być u tym, što ŭ 1139 h. kijeŭski stoł zaniaŭ Usievaład Olhavič — syn Aleha Śviatasłaviča. Los Aleha trochi nahadvaŭ los połackich kniazioŭ. U 1079 h. chazary, vierahodna z sankcyi vizantyjskaha impieratara i kijeŭskaha kniazia Usievałada, schapili Aleha ŭ Ćmutarakani — kniastvie na Tamańskaj paŭvyśpie — dy vyvieźli ŭ Kanstancinopal. Ale ŭ toj čas adbyŭsia bunt ruskich najmitaŭ, jakija składali impieratarskuju hvardyju. Panapivaŭšysia, jany chacieli skinuć impieratara i napali na jaho spalniu. Hrečaskija sałdaty adahnali ich i zamknuli ŭ adnoj z załaŭ. Najmity praspalisia i prasili prabačeńnia, ale ich pieraviali sa stalicy na niespakojnyja miežy. Vysłali i kniazia Aleha, jaki ŭ buncie ŭdziełu, vidać, nie braŭ, — prosta za toje, što byŭ ruskim. Trapiŭšy na vyspu Rodas, jon ažaniŭsia tam z hreckaj patrycyjankaj Fieafanijaj Muzałon, a ŭžo praz dva hady, u 1083 h., atrymaŭ dazvoł viarnucca ŭ Ćmutarakań. U «Słovie pra pachod Iharavy» Aleh Śviatasłavič viadomy jak Harysłavič.
Novy, ad 1139 h., vialiki kijeŭski kniaź Usievaład Olhavič i byŭ starejšym synam Aleha i Fieafanii. Jon dobra viedaŭ siamiejnuju historyju vyhnańnia i, aproč taho, byŭ u blizkich znosinach z Komninami, novaj impieratarskaj dynastyjaj Vizantyi. Olhavičy ŭ toj čas pačali brać revanš u Kijevie i Čarnihavie, i historyki ličać, što połackija kniažyčy mahli źjavicca na Rusi dla patrymki Usievałada Olhaviča.
Takim čynam, viartańnie dvuch maładych połackich kniazioŭ stała mahčymym dziakujučy palitykadypłamatyčnaj kambinacyi pamiž Kanstancinopalem i Kijevam. Miarkujecca, što jany byli tolki pieršymi vieśnikami — paźniej za imi ŭ Połackuju ziamlu mahli viarnucca i inšyja pradstaŭniki rodu.
Ale imiony kniažyčaŭ-viartancaŭ my daviedvajemsia ź jašče bolš poźniaha letapisa i na hetym siužecie nam pryjdziecca trochi spynicca asobna.
«Vilenskaja lehienda»
Hetyja imiony paviedamlaje nam pomnik maskoŭskaha letapisańnia XVI st. Uvaskrasienski letapis: Davił i Maŭkold. Zastajecca nie da kanca zrazumiełym pachodžańnie imionaŭ hetych kniazioŭ.
Vyhladaje, što dla ich utvareńnia byli ŭziatyja biblejskija i anhła-saksonskija ŭzory, što, uvohule, mahło adpaviadać tradycyjam ruskich kniazioŭ. Ale nie adpaviadaje tradycyjam kniazioŭ połackich.
Pavodle letapisa, Davił i Maŭkold byli synami kniazia Raścisłava Usiasłaviča (nazvanaha ŭ letapisie Rahvałodavičam), kniazia Łukomlskaha. A voś dalej pačynajucca amal siensacyjnyja rečy — u svaju čarhu, u Maŭkolda byŭ syn Mindoŭh, a ŭ Daviła — syny Vid i Hierdzień, što vyvodziacca letapiscam jak prodki Hiedyminavičaŭ. Takim čynam, stvarajecca viersija połackaj hienieałohii vialikich kniazioŭ litoŭskich. Pavodle Uvaskrasienskaha letapisa, Davił i Maŭkold byli «zaprošanyja vilnianami na stoł» — to bok stali vilenskimi kniaziami.
U svoj čas jašče Mikoła Jermałovič dziviŭsia z nahody imionaŭ hetych połackich kniazioŭ — «nietypovych i nietradycyjnych dla połackaj dynastyi». Ale biełaruski aŭtar pryznavaŭ sapraŭdnaść hetych źviestak i išoŭ dalej, śćviardžajučy, što ad 70-ch hadoŭ XI st. (ad kniazia Raścisłava) možna havaryć ab isnavańni Vilenskaha ŭdzieła ŭ Połackim kniastvie. Rańniaja historyja Vilni sapraŭdy patrabuje bolš pilnaha analizu, z ulikam najnoŭšych archieałahičnych dadzienych. Ale, razvažajučy pra «vilenskuju lehiendu» połackich kniazioŭ, varta pryhadać historyju pachodžańnia samoha Uvaskrasienskaha letapisa.
Jon ujaŭlaje saboju letapisny zvod XVI st. Heta značyć, va Uvaskrasienski letapis byli źviedzienyja frahmienty roznych letapisaŭ i adpaviednym čynam adredahadavanyja.
Redahavańnie adbyvałasia ŭ intaresach vialikich kniazioŭ maskoŭskich. Nazva ž letapisa pachodzić ad Uvaskrasienskaha manastyra ŭ Novym Ijerusalimie pad Maskvoj, dzie i zachoŭvaŭsia rukapis.
Takim čynam, u stvareńni «vilenskaj lehiendy» połackich kniazioŭ my bačym rańni etap farmulavańnia dynastyčnych i terytaryjalnych pretezij maskoŭskich uładaroŭ na ŭsiu połackuju i litoŭskuju spadčynu. Choć za hetaj lehiendaj stajać realnyja padziei, źviazanyja ź viartańniem pradstaŭnikoŭ połackaha kniaskaha domu z vyhnańnia.
Kaniec Kijeŭskaj dziaržavy
Ale nie treba dumać, što ŭ Połacku ŭsie hetyja 30ia hady CHII st., hady vyhnańnia, situacyja była statyčnaj. Spačatku ŭ Połacku kniažyŭ syn Mścisłava Kijeŭskaha Iziasłaŭ, jaki braŭ aktyŭny ŭdzieł ŭ vypravie na Połackuju ziamlu 1129 h. Ale ŭžo ŭ 1132 h. novy kijeŭski kniaź Jarapołk, dziadźka Iziasłava, pieravioŭ jaho ŭ Pierajasłaŭl. Ratacyja kniazioŭ była ŭ tradycyjach Rurykavičaŭ. Paźniej Iziasłaŭ znoŭ apynuŭsia na połackich abšarach — jamu byŭ pieradadzieny Miensk, a dadatkova taksama Turaŭ i Pinsk. U Połacku ž zastaŭsia kniažyć ad imia kijeŭskaha domu brat Iziasłava Śviatapołk.
Voś u hety momant błytaniny pałačanie i pasprabavali vyrašyć situacyju na karyść ułasnaj dynastyi.
Połackaje vieča abvieściła Śviatapołku, što jon «pazbaŭlajecca ich», dy vyhnała z Połacka. Na kniažańnie byŭ zaprošany pradstaŭnik miascovaj dynastyi ź viciebskaj linii Iziasłavičaŭ, unuk słaŭnaha Usiasłava i syn Śviatasłava — Vasilka. Praŭdapadobna, adbyłosia heta ŭ 1132 h. Vasilka Śviatasłavič byŭ bratam jašče adnoj lehiendarnaj postaci Połacka — śviatoj Jeŭfrasińni.
Ci byŭ Vasilka ŭ vizantyjskim vyhnańni? A kali nie, dyk čamu? Isnujuć dźvie viersii. Pavodle adnoj, kniaziu Vasilku taksama daviałosia słužyć u Vizantyi, adkul jon viarnuŭsia ŭ 1131 albo ŭ 1132 h. i kniažyŭ da połackaha pryzvańnia ŭ Viciebsku ci ŭ Iziasłaŭli. A rasijski histaryjohraf XVIII st. Vasil Taciščaŭ śćviardžaŭ, što praz svaju maci Safiju Vasilka prychodziŭsia ŭnukam Uładzimiru Manamachu. Tamu, maŭlaŭ, u 1129 h. Mścisłaŭ Uładzimiravič i nie vysłaŭ u Vizantyju svajho plamieńnika Vasilku.
Vasilka pavodziŭ siabie dosyć łajalna ŭ adnosinach da Kijeva. Pry im Połack zastavaŭsia vasałam Kijeva i Manamachavičaŭ. Tak, u 1139 h. połacki adździeł udzielničaŭ u vypravie kijeŭskaha kniazia Jarapołka na Čarnihaŭ suprać Olhavičaŭ. Pskoŭskija letapisy paviedamlajuć nam taksama, što ŭ 1138 h. Vasilka Śviatasłavič pryjazna sustrakaŭ i padtrymlivaŭ vyhnanaha z Noŭharada, paśla paniesienaj parazy ad čudzi, Usievałada Mścisłaviča, jaki stanie pskoŭskim kniaziem i śviatym Ruskaj carkvy.
Usie hetyja dramatyčnyja pracesy vakoł Połackaj ziamli adbyvalisia na fonie fundamientalnych źmienaŭ pa ŭsioj Rusi.
Historyki miarkujuć, što paśla śmierci ŭ 1132 h. kijeŭskaha kniazia Mścisłava Uładzimiraviča, jaki «ŭcichamirvaŭ» Połackuju ziamlu ŭ 1129 h., Kijeŭskaja dziaržava kančatkova raspałasia na šerah samastojnych ziemlaŭvotčynaŭ, jakimi vałodali asobnyja haliny rodu Rurykavičaŭ. Ciapier kalektyŭnaja adkaznaść hetaha rodu zachoŭvałasia tolki za «Ruskaj ziamloj» u vuzkim sensie słova — za Kijeŭskaj ziamloj, pieršapačatkovym jadrom Kijeŭskaj Rusi. Ale kijeŭski pasad paraniejšamu zastavaŭsia pryvabnym i pačesnym, za jaho zmahalisia, kab atrymać pryjarytet u inšych palityčnych spravach.
Usie hetyja pracesy jašče bolš addalali Połack ad Kijeva i astatniaj Rusi.
