Finskaja siaredniaja škoła: raskazvaje čałaviek, jaki praź jaje prajšoŭ
U adnym z savieckich padručnikaŭ finskaj movy byŭ tekst, jaki pačynaŭsia złaviesnaj frazaj: «Finlandyja – typovaja kapitalistyčnaja kraina». Zatym išoŭ skaročany kurs palityčnaj ekanomii: ziamla, vada, fabryki i zavody naležać kapitalistam, a tyja, viadoma ž, ekspłuatujuć pracoŭnych tak, što žyć tam prosta niemahčyma.
Škoła ŭ finskim horadzie Espa. Ilustracyjnaje fota.
Takija apisańni pavinny byli vyklikać u savieckaha čałavieka adpaviednyja asacyjacyi: surova-natchnionyja tvary zmaharoŭ za ščaście pracoŭnaha ludu, biaskoncyja čerhi na biržu pracy i schudniełyja ad niedachopu vitaminaŭ dzietki. I poŭniłasia serca spahadaj i hnievam, i zabyvalisia my na viasnovy avitaminoz svaich dziaciej i na šmathadovyja čerhi pa kvatery. Navat ludzi z vyšejšaj adukacyjaj śviata vieryli ŭ hetyja strašyłki savieckaj prapahandy.
U 1990 hodzie ja pa zaprašeńni Sajuza pierakładčykaŭ Finlandyi try miesiacy prachodziŭ stažyroŭku ŭ hetaj krainie. Heta byŭ čas, kali palicy savieckich kramaŭ bliščeli absalutnaj pustotaj, prykrytaj sollu dy słavutym «Zavtrakom turista».
Paśla viartańnia ŭ rodnuju škołu mnie daviałosia vystupić pierad nastaŭnikami i raspavieści ab žyćci siarod kavarnych kapitalistaŭ. Bolej za ŭsio mianie ŭraziła pytańnie adnoj nastaŭnicy: «A za što žyvuć nastaŭniki na praciahu letnich miesiacaŭ?» I nijak nie chacieła pavieryć, što za adpačynak jany atrymlivajuć hrošy i pravodziać jaho, nie harbiejučy na aharodach dziela prakarmleńnia, a mohuć źjeździć kudy-niebudź u ciopłyja krainy na adpačynak. «Jak ža tak? Tam ža kapitalizm!» — razhublena paŭtarała maja kaleha.
Majmu apoviedu pavieryŭ tolki adzin čałaviek — instruktar harkama partyi, jaki i skazaŭ mnie paśla vystupu: «Nu čto ža vy tak? Nužna było kak-ta pamiahče. Hłasnaść nie jeść vsiedazvolenaść. Dumajcie, čto havarycie!»
Dy i praŭda, savieckamu čałavieku ciažka było pavieryć, što za žaleznaj zasłonaj žyvuć narmalnym čałaviečym žyćciom, što abiacanyja nam u dalokaj tumannaj budučyni dabroty – heta norma čałaviečaha žyćcia i dzieci tam, biez usialakaha marnasłoŭstva, źjaŭlajucca abjektam asablivaha kłopatu dziaržavy.
Ciapier, paśla taho jak ja adpracavaŭ šmat hadoŭ u finskim univiersitecie i adnačasova «advučyŭsia» 12 hadoŭ u škole z unučkaj, ja mahu paćvierdzić:
kłopat pra dziaciej u Finlandyi pačynajecca z samaha naradžeńnia dziciaci. Maci, vypisvajučysia z raddomu, atrymlivaje poŭny kamplekt butelečak, sosak, pialušak i hrošy na kalasku.
Nichto nie nahadvaje maładym baćkam pra pasah dla dziciaci. Maci abo baćka, jakija voziać dzicio ŭ kalascy, majuć prava na biaspłatny prajezd na ŭsich vidach haradskoha transpartu. Byvaje, što takim pravam i złoŭžyvajuć: ciahajuć u kalaskach až piacihadovych dziaciej. Sprava tut u tym, što dzietkam da siami hadoŭ prajezd biaspłatny, ale ž baćkam davodzicca płacić, a heta davoli doraha. Na dva hady, biez straty pracoŭnaha miesca i siaredniaha zarobku, adzin z baćkoŭ (maci abo baćka) moža brać adpačynak dla dohladu dziciaci.
Aprača taho, niezaležna ad materyjalnaha stanu, siamja pačynaje atrymlivać hrašovuju dapamohu ad dziaržavy na dziaciej – prykładna 200 dalaraŭ za miesiac.
Da siami hadoŭ dzieciam biaspłatny ŭvachod u basiejny, łuna-parki, kino i h.d. Paśla siami hadoŭ (da siamnaccaci) iduć dziciačyja ilhoty, kali dostup u takija miescy dla dziaciej kaštuje ŭ dva razy tańniej, čym dla darosłych.
U Finlandyi zdaŭna isnuje abaviazkovaja siaredniaja abo bazavaja adukacyja – 9 kłasaŭ. Pryčym adukacyja hetaja absalutna biaspłatnaja. Bolš za toje. Na praciahu hetych hadoŭ dzieci atrymlivajuć ad dziaržavy biaspłatnyja padručniki i sšytki za kožny kłas u poŭnuju ŭłasnaść.
I nie davodzicca kłasnamu kiraŭniku kožnuju viasnu zabirać u školnikaŭ padručniki, padklejvać ich, svarycca ź biblijatekaj i vybivać z baćkoŭ hrošy za znošanyja abo zhublenyja knižki.
Abied u škole taksama biaspłatny.
Nie treba źbirać daviedki i zaklučeńni roznych orhanaŭ ułady – heta samo saboj zrazumieła. Mieniu abiedaŭ na kožny miesiac dasyłajucca baćkam. Pryčym abaviazkova ŭličvajecca vieravyznańnie školnika, kab, kryj boža, nie nakarmić śvininaj musulmanina, ci iŭdzieja, a jałavičynaj – indusa.
Dzieci, jakija žyvuć na adlehłaści dvuch i bolej kiłamietraŭ ad škoły, štomiesiac atrymlivajuć u škole prajazny bilet. Bilet hety daje prava prajezdu va ŭsich vidach haradskoha transpartu i vydajecca niezaležna ad materyjalnaha stanovišča siamji — ci to biespracoŭnych, ci miljanieraŭ. Nijakija daviedki źbirać nie treba, varta tolki skazać u škole, što taki bilet dziciaci patrebny.
Razumny padychod: kali dziaržava abaviazała dzicia vučycca, dyk jana i zabiaśpiečvaje ŭsie ŭmovy dla vykanańnia takoha abaviazku. Kali biaruć chłopca ŭ vojska, dyk nie jon ža pavinien kuplać mundzir, zbroju i h.d. Skažu tolki, što adukacyjny biudžet Finlandyi bolšy, čym abaronny.
Dziela naviedvańnia płatnych hurtkoŭ na kožnaje dzicia sacyjalnaj słužbaj vydzialajecca kala 300 dalaraŭ na hod.
Viadoma, hetaha nie zusim chapaje, ale ž dla małazabiaśpiečanych siemjaŭ heta vialikaja padmoha, kali ŭličyć, što patrabujecca kala 300 dalaraŭ. Aprača płatnych hurtkoŭ isnuje jašče vialikaja kolkaść i biaspłatnych, arhanizavanych roznymi hramadskimi i relihijnymi arhanizacyjami. Heta hałoŭnym čynam mastackija, teatralnyja dy muzykalnyja hurtki.
Usimi hetymi dziciačymi ilhotami i pryvilejami karystajucca i dzieci emihrantaŭ. Usia roźnica ŭ tym, što jany iduć u tak zvany padrychtoŭčy kłas, dzie pobač z prahramaj pa aryfmietycy dy piśmie, dzieci vyvučajuć finskuju movu, kab dalej vučycca ŭ zvyčajnaj finskaj škole.
Pryčym heta navučańnie maje na mecie nie asimilacyju, a adaptacyju dziciaci da žyćcia ŭ čužoj krainie. A tamu, naprykład, dla dziaciej z roznych krain arhanizujucca ŭroki rodnaj movy. Heta zvyčajna ruskaja, arabskaja ci samalijskaja – pa bolšaści dziaciej toj ci inšaj etničnaj hrupy. Dla pravasłaŭnych chryścijan taksama arhanizujucca ŭroki zakonu Božaha, a dla musulman — vyvučeńnie Karana.
Vialikaja ŭvaha nadajecca achovie navakolnaha asiarodździa, a tamu raz na tydzień pravodziacca ŭroki pa hetaj temie, navat z vyjezdami dziaciej u zapaviedniki, na aziory i h.d.
Zvyčajna kłasy ŭ škołach nievialikija: 8—20 vučniaŭ, što daje mahčymaść pastajannaha kantrolu i indyvidualnaj pracy z vučniami. Zazvyčaj uroki ŭ pačatkovaj škole (1 – 6 kłasy) viadzie nastaŭnik i pamočnik z praktykantaŭ ad piedahahičnaj navučalnaj ustanovy.
Treba skazać, što ŭ małodšych kłasach nahruzka na dziaciej nievialikaja, asabliva ŭ paraŭnańni z našaj škołaj. Tablicu množańnia vyvučajuć tolki ŭ trecim abo čaćviortym kłasie, a da elemientaŭ ałhiebry pierachodziać jašče paźniej.
Jano i sapraŭdy tak: jakaja roźnica, kali dzicia navučycca rašać uraŭnieńni. Davajcie pryhadajem, kali ŭ savieckaj škole piacidziasiatych—šaścidziasiatych hadoŭ pačynali vučyć iksy dy ihreki? A chto sa stapracentna piśmiennych hramadzian stałaha ŭzrostu pamiataje, naprykład, zakon Hiej—Lusaka, abo formułu chacia b adnaho z zakonaŭ Ńjutana?
Usio budujecca na tym, kab nie adbić u vučnia achvotu da škoły. Navat adznaki vystaŭlajucca kanfidencyjna, biez publičnych razborak i ŭščuvańniaŭ, kab nie traŭmavać dzicia. Vystaŭlacca jany pačynajuć tolki ŭ čaćviortym kłasie.
A ŭ 1—3 kłasach pierad dziećmi staić vielmi ciažkaja zadača: dva razy na hod dzieciam vydajuć błanki, dzie vučań sam aceńvaje siabie: svaje pavodziny, starannaść, akuratnaść, adnosiny z tavaryšami i nastaŭnikami i.h.d. A paralelna takija ž adznaki vystaŭlaje nastaŭnik, ale paśla vučnia. Hetym samym vučań pryzvyčajvajecca da samastojnaści, da ćviarozaha pohladu na siabie i akalajučy śviet.
Samastojnaść — hałoŭny pryncyp navučańnia.
Naprykład, prachodziać jakuju-niebudź temu pa bijałohii ci hieahrafii. Na dva-try tydni vučniam dajecca zadańnie, skažam, prajechać z Santjaha de Čyli ŭ brazilski Ryu Hrande, apisvajučy pryrodnyja zony, etnahrafiju i h.d.
U starejšych kłasach, h. zn. u bazavaj škole (7—9 kłasy) pryncyp kanfidencyjnaści adznak całkam źbierahajecca, ale dadajecca i druhi, bolej važny: «ščaniuka ŭ hłybokaj vadzie».
Heta značyć, što nichto nikoha nie prymušaje vučyć i zubryć, nichto nie viadzie baraćby za tatalnuju paśpiachovaść.
Dla nas heta hučyć davoli dzika, ale i daje svaje vyniki. Kali sam školnik nie choča dobra vučycca, značyć, heta nie treba ni jamu, ni jahonym baćkam, bo, atrymaŭšy nizki bał u bazavaj škole, jon nie zmoža pastupić u licej (časta jašče jaho nazyvajuć himnazijaj). Navučańnie ŭ licei praciahvajecca try hady i adkryvaje šlach da vyšejšaj adukacyi, a značyć, da dobraj karjery i dobraha zarobku. Zarobki ludziej z univiersiteckaj adukacyjaj, tak zvanych dypłamavanych śpiecyjalistaŭ, amal u dva razy vyšejšyja, čym u tych, chto jaje nie maje, chacia jany mohuć vykonvać praktyčna adnu i tuju ž rabotu.
Vialikaja ŭvaha nadajecca vyvučeńniu roznych movaŭ. Najpierš treba zhadać toje, što abaviazkova vyvučajucca abiedźvie dziaržaŭnyja movy Finlandyi: finskaja i šviedskaja. Nijakich vyzvaleńniaŭ ad hetych pradmietaŭ zakonam nie dapuskajecca. Abaviazkovaju źjaŭlajecca i adna z zamiežnych moŭ. Zvyčajna heta anhlijskaja mova. Aprača hetaha isnujuć niekalki moŭnych fakultatyvaŭ. I, jak praviła, kožny navučeniec biare pahłybleny kurs toj ci inšaj movy. Viedańnie adnoj-dźviuch zamiežnych movaŭ — heta norma dla finskich vučniaŭ i studentaŭ, a razam z tym i pieradumova dla atrymańnia dobraj pracy jak na radzimie, tak i ŭ krainach Jeŭrasajuza.
Takaja biesprymusovaść na pieršy pohlad viadzie da anarchii i niepiśmiennaści.
U tym i kryjecca vialikaja roźnica pamiž našymi i finskimi škołami. My prymušajem usich vučycca niamaviedama dziela čaho i dziela kaho. Tut ža ź pieršaha kłasa stavicca ŭmova samastojnaści jak dziaciej, tak i baćkoŭ.
Jany pavinny vyrašać sami, patrebna im dobraja adukacyja ci nie, patrebna im dobrazabiaśpiečanaje žyćcio ŭ budučym ci nie. Nichto za ich nie vyrašaje i nie zaklikaje na baraćbu za śvietłaje kapitalistyčnaje zaŭtra. Hramadstva i dziaržava zabiaśpiečvaje ŭsie materyjalnyja ŭmovy, pra jakija skazana vyšej, a vy sami pavinny zrabić usio astatniaje.
Pa hetaj pryčynie ŭ škołach niama ni prafiesijanalnaj aryjentacyi, ni palitinfarmacyj, jość uchiły: teatralny, litaraturny, bijałahičny, ekanamičny, matematyčny i h.d. Pašanu da pracy, da radzimy i da nacyjanalnych kaštoŭnaściaŭ finam pačynajuć nienaviaźliva pryščaplać z samaha małoha ŭzrostu ŭ siamji i ŭ škole.
Dzieci vučać patryjatyčnyja, narodnyja kupalskija, kaladnyja i inšyja piesieńki, jeździać na ekskursii pa krainie i za miažu, dzie vykarystoŭvajuć svaje viedy zamiežnych moŭ i h.d. Padčas śviataŭ, kali vykonvajecca dziaržaŭny himn, usie ŭstajuć i padpiavajuć, bo tak jany pryvučany ź dziacinstva.
I nichto nie paśmiajecca, kali ŭbačyć, što jahony adnakłaśnik na kanikułach siadzić za kasaj, pracuje na vulicy ci myje padjezdy, naadvarot — heta vyklikaje pavahu. I tut dziaržava stvaraje ŭmovy dla zaachvočvańnia: sa školnikaŭ nie biaruć padatki ŭvohule, a studentam jany vielmi źnižanyja.
Dla navučańnia va ŭniviersitecie abo inšaj vyšejšaj navučalnaj ustanovie moładź atrymlivaje dziaržaŭnuju pazyku, jakaja praktyčna paśla zakančeńnia vučoby pahašajecca.
Na čas vučoby studentam dajucca vialikija lhoty. Heta i ahulnajeŭrapiejski bilet dla padarožža pa Jeŭropie letam, i ceny na žyllo ŭ studenckich internatach i h.d.
Darečy, studencki internat u Finlandyi zusim nie toje, što my viedajem u siabie doma. Internat – heta kali dva-try studenty, jakija žyvuć kožny ŭ asobnym pakoi, majuć adnu na ŭsich kuchniu, tualet i duš.
Možna šmat čaho skazać i napisać pra słabaść zachodniaj adukacyi, pryvodziačy dadzienyja ab šmatlikich niepiśmiennych u zachodnich krainach. Možna hanarycca tym, što śpiecyjalisty z byłoha SSSR vielmi ceniacca za miažoj. Možna hanaryca tym, što Mykoła Hohol pachodzić z Ukrainy, a Dastajeŭski ź Biełarusi. Pry žadańni možna dakapacca i da biełaruskich karanioŭ Ališera Navai. Ale što z taho? Ni Ukraina, ni Biełaruś tut ni pry čym.
U svoj čas my vielmi hanarylisia tym, što Kulibin pabudavaŭ unikalny most. Ale pabudavaŭ jon jaho na sušy, dzie most tak i zhniŭ biez patreby. Braty Čarapanavy pabudavali pieršy paravoz, ale dla rasiejskich čyhunak paravozy zakuplalisia na Zachadzie. Na moj pohlad, heta havoryć ab tym, što adukacyja, jak takaja, nie vielmi ŭžo była i patrebna vialikaj dziaržavie. Miarkujučy pa tym, jak płacili i płociać nastaŭnikam, jak zabiaśpiečvajuć materyjalnuju bazu škoł, dobraja adukacyja nie patrebna i ciapier, hetak ža, jak jana była niepatrebnaja i raniej.
Biezumoŭna, dziakujučy samaadnaści nastaŭnikaŭ i niahledziečy na poŭnuju zaniadbanaść adukacyi, u krainie jość šmat vielmi dobrych śpiecyjalistaŭ. Ale pracavać jany imknucca – i časta dasiahajuć svajoj mety — za miažoj. A nam zastajucca «erudyty», što vystupajuć u «Słabym źvianie» abo inšaj padobnaj viktarynie, pałajučy kranalnaj prahaj atrymać miljon na chalavu, ale nie mohuć uspomnić aŭtara «Mu-mu» i stalicu Francyi.
Jabłynia dzičeje i pačynaje prynosić atrutna-kisłyja płady, kali jaje nie dahladać. Toje ž samaje adbyvajecca i z adukacyjaj. Ni ŭ savieckija, ni ŭ postsavieckija časy na škołu nie chapała i nie chapaje hrošaj. I jak by nie staralisia lubyja ŭłady davieści hałodnym nastaŭnikam i vučniam, što našaja sistema samaja lepšaja ŭ śviecie, vynik adzin: zaniadbanaja škoła – heta zaniadbanaja budučynia narodu i krainy.
