Chto prydumaŭ chłusić u ŚMI, abo Infarmacyjnaja vajna faraona Ramzesa II
U hołym stepie močać voinaŭ impieryi. A ich kiraŭnik abviaščaje pra vialikuju pieramohu. Nie, havorka nie pra sučasnaść — pra dalokaje minułaje. Jakoje, mahčyma, i nie takoje dalokaje, jak nam padajecca…
Ramzes II. Fota ź Vikipiedyi.
Voś vy dumajecie, chto pieršym zdahadaŭsia vykarystoŭvać srodki masavaj infarmacyi dla stvareńnia svajho, skažam tak, alternatyŭnaha varyjantu histaryčnych padziejaŭ?
Nie, kaniečnie, heta nie toj, na kaho vy padumali. I nie doktar Hiebiels. I, navat, nie Talejran.
Pieršym da hetaha dadumaŭsia car Jehipta Ramzes II. I było heta kala 3300 hod tamu.
Naradzicca budučamu kiraŭniku krainy daviałosia ŭ toj čas, kali niekali vialikaja Jehipieckaja impieryja znachodziłasia ŭ ciažkim stanie. Za paŭtara stahodździ da jahonych narodzinaŭ
faraon Tutmas III svaimi bieśpierapynnymi i pieramožnymi vajskovymi kampanijami pašyryŭ miežy padkantrolnaje Jehiptu terytoryi ad Jeŭfratu da Nubii,
što pieraŭtvaryła jahonuju krainu ŭ zvyšdziaržavu taho času. Syn Tutmasa, Amienchatep II, svajoj mocnaj rukoj prymušaŭ cicha siadzieć zavajavanyja baćkam narody. Jehipiet u toj čas pavažali i bajalisia. I mienavita jon byŭ harantam miru ŭ rehijonie.
Ale, mała zavajavać impieryju. Treba jaje jašče zachavać. A dla hetaha patrebnyja resursy.
Pry prapraŭnuku Tutmasa III, faraonu Amienchatepu IV my čytajem skarhi na toje, što faraon u jakaści pasahu za dačku kiraŭniku dziaržavy Mitani (chaŭrusnaj Jehiptu) dasyłaje nie załatyja statuetki, a pazałočanyja.
I nie tolki materyjalnyja resursy źnikajuć.
Źmianiajucca pryjarytety ŭ kiraŭnictva impieryi. Toj ža Amienchatep IV hałoŭnaj svajoj metaj bačyŭ nie zachavańnie impieryi, a pierabudovu žyćcia ŭ samim Jehipcie.
Dziela čaho jon zamianiŭ šmatlikija kulty šmatlikich bahoŭ kultam adnaho boha — Atona. Navat, imia svajo zamianiŭ na «Echnaton», što značyć «Uhodny Atonu», i pieranios stalicu krainy ź Fivaŭ u Amarnu, dzie i zajmaŭsia svajoj siamjoj (dziakuj bohu, žonkaj jahonaj była pryhažunia Niefiercici) i novymi stylami mastactva. I
kali kiraŭnik Mitani źviarnuŭsia pa dapamohu ŭ baraćbie suprać maładoj i drapiežnaj Chieckaj dziaržavy, Echnaton hety zvarot prosta praihnaravaŭ. U vyniku, paŭnočnyja ŭskrajki impieryi pačali šukać sabie novych harantaŭ stabilnaści i spakoju. I hałoŭnym pretendentam na hetuju rolu byli chiety —
zasnavalniki jašče adnoj zvyšdziaržavy Staražytnaha Uschodu.
Syn Echnatona Tutanchamon (tak, tak, toj samy) sprabavaŭ adnavić mižnarodny ŭpłyŭ Jehipta. Ale kudy tam maładzieńkamu chłopčyku było paviarnuć u advarotny bok histaryčnyja pracesy. A paśla jahonaj śmierci ŭ vieku 19 hadkoŭ, tron uvohule apynuŭsia ŭ rukach vyskačak časoŭ Echnatona. Voś i budučy Ramzes II naradziŭsia tady, kali carski tron zajmaŭ Charemchieb. Toj, darma što prastaludzin, taksama sprabavaŭ (i, časam, niebiespaśpiachova) viarnuć Jehiptu jahonuju słavu.
Prodki Ramzesa pachodzili z vajskovaj arystakratyi. Dzied jahony šmat što zrabiŭ dla adnaŭleńnia tradycyjnaj relihii paśla Echnatonavaj zamutni, i Charemchieb, u jakoha nie było ŭłasnych dziaciej, pryznačyŭ jaho svaim pierajemnikam. Takim čynam, na tronie akazałasia novaja dynastyja, u płanach jakoj było adnaŭleńnie byłoj vieličy Jehipta.
Zasnavalnik dynastyi ničoha ŭ hetym nakirunku zrabić nie paśpieŭ, bo kiravaŭ usiaho tolki dva hady. A voś jahony pierajemnik, baćka Ramzesa II faraon Seci I, uziaŭsia za spravu, jak kažuć, u poŭny rost.
U pieršy ž hod svajho kiravańnia jon dajšoŭ da terytoryi sučasnaha siektara Haza (tak, tak, taho samaha) i dalej — da Livanu.
Takim čynam była adnoŭlenaj staražytnaja «Daroha Hora», jakaja ŭjaŭlała saboj łancuh jehipieckich umacavańniaŭ.
A dalej jon nakiravaŭsia ŭ Siryju, dzie na race Aront stajaŭ horad Kadeš — istotny stratehičny punkt paŭnočnaha pamiežža jehipieckaj ajkumieny. Kaliści, paśla pieramohi Tutmasa III u bitvie pry Miehida, hety horad adyšoŭ jehipcianam. Ale za časam Echnatona jon byŭ zhublenym i pierajšoŭ pad kantrol chietaŭ.
Seci mocnym udaram raźbiŭ chieckaje vojska i ŭvajšoŭ u horad. Razam ź im byŭ i jahony syn i pierajemnik. Tryumfalnaje pačućcie: «Kadeš — naš!», vidavočna, mocna zapała ŭ dušu maładoha prynca.
A jašče jamu mocna zapała ŭ dušu ideja, što pra svaje tryumfy nie treba maŭčać. Vuń, Seci pryjšoŭ u Kadeš, i adrazu stełu ŭ im pastaviŭ, u jakoj uviekaviečyŭ svajo dasiahnieńnie. I ŭ staradaŭnim chramavym kompleksie ŭ Karnaku pačaŭ budavać vieličeznuju hipastylnuju zału, i ŭ Abidasie chram — i paŭsiul na murach zapisy pakidaje pra słaŭnyja svaje ŭčynki. Voś pra kaho buduć pamiatać naščadki!
Z hetymi idejami i stupiŭ Ramzes II na jehipiecki tron. Da hetaha času Jehipiet znoŭ zhubiŭ kantrol nad Kadešam (pamiatajem — mała zavajavać, patrebny resursy, kab utrymać). I
viartańnie «horada jehipieckaj vajskovaj słavy» było dla Ramzesa spravaj honaru.
Jon dobra padrychtavaŭsia da pachodu ŭ Siryju. Majsterni, jakija vyrablali zbroju i bajavyja kalaśnicy (asnoŭnuju ŭdarnuju siłu taho času), pracavali biez vychodnych i abiedziennych pierapynkaŭ.
Kali na piatym hodzie kiravańnia Ramzesa vojska vypraviłasia ŭ pachod, u im było nu nijak nie mieniej za 2 000 bajavych kalaśnic.
Samo vojska składałasia z čatyroch bujnych atradaŭ, kožny ź jakich nasiŭ imia adnaho z čatyroch hałoŭnych jehipieckich bahoŭ: Amona, Ra, Seta i Ptacha. Adzin za adnym ruchalisia hetyja atrady, raściahnuŭšysia na šmat kiłamietraŭ.
Naprykancy traŭnia 1274 h. da n.e. vojska padyšło da Kadeša. Da Ramzesa, jaki išoŭ ź pieradavym atradam Amona, pryviali dvuch miascovych žycharoŭ, jakija raspaviali, što vojski chieckaha cara Muvatali II znachodziacca za paru sotniaŭ kiłamietraŭ ad Kadešu. Jak śćviardžajuć jehipieckija krynicy (dyj heta paćviardžajuć dalejšyja padziei), heta była dezynfarmacyja, jakuju chiety padkinuli jehipcianam. U chutkim časie byli złoŭlenymi jašče dva čałavieki.
Paśla dopytu z prymianieńniem «śpiecsrodkaŭ» jany raskałolisia i pryznali, što źjaŭlajucca chieckimi špijonami. I što siły Muvatali značna bližej.
Ale, padobna, Ramzes hetaj infaramcyi nie nadaŭ patrebnaje ŭvahi. Ci zrabiŭ ź jaje niaviernyja vysnovy. Tak ci inakš, jon, zamiest taho, kab pačakać astatnija siły svajho vojska, rušyŭ napierad z atradam Amona i staŭ łahieram na paŭnočny zachad ad Kadešu.
Bližejšym da jehipieckaha łahiera ŭ toj momant byŭ atrad Ra. Krychu dalej — atrad Ptacha. I niedzie zusim daloka pyliŭ pa darohach Siryi atrad Seta.
Kala dziasiatka kiłamietraŭ zastavałasia atradu Ra da łahiera, kali ich źnianacku atakavali bajavyja pavozki chietaŭ.
Potym Ramzes narakaŭ na svaich kamandziraŭ — maŭlaŭ, što ž jany nie zdoleli vyśvietlić, dzie znachodziłasia chieckaje vojska. A jano ž — voś było, rukoj padać — nasuprać jehipieckaha łahiera praz raku Aront. Ale heta — potym. A pakul chiety zładzili na rašnikaŭ dobraje safary. Jehipcianie byli atakavanyja na hołym roŭnym miescy, u bajavyja šychty, zrazumieła, jany pašychtavacca nie paśpieli, i šancaŭ vyratavacca ŭ ich nie było. Tyja niešmatlikija bajcy, jakija acaleli, biehli da łahiera, a za imi hrukacieli ciažkija kalaśnicy chietaŭ.
Dabiehčy jany dabiehli. Ale što z taho?
Chieckija pavozki prałamali kvoły parkančyk ź jehipieckich ščytoŭ, i ciapier nadyšła čarha amonaŭcaŭ šukać piaty kut va ŭłasnym łahiery,
čym jany i zanialisia. Situacyja dla ich, vidavočna, skłałasia bolš čym surjoznaja, bo jany i dumać zabylisia pra svajho faraona.
A toj u peŭny momant sa ździŭleńniem zaŭvažyŭ, što vakoł jaho niama ni jehipieckich pavozak, ni jehipieckich kamadziraŭ, ni jehipieckich žaŭnieraŭ. Uvohule, niama aničoha jehipieckaha. Adny chiety.
Što jaho vyratavała ŭ toj momant? Dapamahło toje, što łahier u toj čas nahadvaŭ pieršabytny chaos, dzie padziei išli biez usialakaha płanu i sistemy, i čałavieku možna było prasačycca praz paboišča, kali pašancuje. A jašče svaju rolu adyhrała, mahčyma, i toje, što chiety, jakija razhramili (nu, tak jany ličyli) siły jehipcianaŭ, pieraklučyli svaju ŭvahu na rabaŭnictva lahieru. Čym i skarystalisia ich vorahi.
Jehipieckija siły, jakija pieražyli ataku łahiera, zhurtavalisia, razharnulisia i nanieśli svoj udar.
Bolš lohkija jehipieckija kalaśnicy mieli pieravahu nad chieckimi, jakija litaralna viaznuli ŭ ciesnym lahiery. Chietaŭ vybivali i jehipieckija łučniki. Chiety, jakija nie čakali takoj chcivaści ad raźbitaha praciŭnika, kinulisia naŭcioki da Aronta. Šmat chto ź ich byŭ pasiečany, šmat kaho prabili jehipieckija streły.
Tym časam,
Muvatali, jaki pabačyŭ niaŭdaču svaich vojskaŭ, kinuŭ na jehipcianaŭ dadatkovyja siły. Chieckija pavozki, hetyja tanki bronzavaha vieka, abyšli jehipiecki łahier z zachadu i znoŭ pačali atakavać jaho.
Nieviadoma, čym by heta skončyłasia dla Ramzesa (atrad Ptacha ŭsio jašče byŭ daloka ad miesca padziejaŭ), ale
niečakana dla ŭsich udzielnikaŭ bojki, na scenie źjavilisia chaŭrusnyja jehipcianam siły amarejaŭ.
Sumiesnymi vysiłkami jehipcianie i amarei vytrymali šeść atakaŭ chieckich pavozak. A potym znoŭ prymusili chietaŭ adstupać. Pry hetym niekatoryja chiety vymušany byli kidacca ŭ vody Aronta, dzie i tanuli.
Hetym zaviaršyŭsia pieršy dzień bitvy. Jon ža byŭ i asnoŭnym. Viadoma, što na nastupny dzień bitva adnaviłasia, ale, miarkujučy pa amal poŭnaj adsutnaści źviestak pra jaje, jana nie mieła anijakaha značeńnia. Kadeš chiety adstajali, choć i panieśli značnyja straty. A
dla Ramzesa hałoŭnym dasiahnieńniem było, biezumoŭna, toje, što jon zastaŭsia žyvy. Z hetym jon i paviarnuŭ svaje atrady ŭ zvarotny šlach da Jehipta.
Voś na hetym, ułasna, i pačynajecca historyja bitvy pry Kadešy. Mienavita historyja — jak zapisanaje apaviadańnie pra toje, što adbyłosia. Pry hetym, jak razumiejecie, nie zaŭždy istotna, nakolki toje, što zapisana, budzie adpaviadać tamu, što adbyłosia. Nu, urešcie, my ž majem prava na svajo bačańnie padziejaŭ? A z astatnim chaj historyki raźbirajucca.
Takim čynam, hałoŭnaje, nie toje, što adbyłosia, a toje, jak pra heta raspavieści. Ramzes II cudoŭna heta razumieŭ. Až dva teksty byli pryśviečanyja apisańniu bitvy pry Kadešy. Pryčym adzin z hetych tekstaŭ, mahčyma, byŭ napisanym u paetyčnaj formie.
Ramzes II šturmuje chieckuju fartecyju.
U tekstach ad imia faraona padrabiazna raspaviadałasia, jak Ramzes, pa vinie niadbajnych prydvornych, nie zdoleŭ vyśvietlić miesca znachodžańnia varožaha vojska, jak jon, kali zastaŭsia adzin, hramiŭ chietaŭ, jak jon mužnaściu svajoj prymusiŭ chietaŭ ratavacca ŭ race, i jak na nastupny dzień Mutavali pačaŭ prasić u jaho miru.
Uryŭki z hetych tekstaŭ upryhožyli ścieny šmatlikich chramaŭ: u Karnaku, Abidasie, Łuksory, Abu-Simbiele. I kab vielič faraonavych podźvihaŭ mahli acanić i niepiśmiennyja, nadpisy supravadžalisia šmatlikimi barellefami, jakija ilustravali pieramohu faraona i hańbu chietaŭ.
Chiety, kali daviedalisia pra takuju interpretacyju padziejaŭ, miakka kažučy, ździvilisia.
Car chietaŭ Chatusili III, jaki byŭ małodšym bratam Mutavali II i sam udzielničaŭ u bitvie, napisaŭ list-skarhu Ramzesu. Na što atrymaŭ adkaz u vyhladzie pierakazu ramzesavaj viersii: hetaki staražytnajehipiecki trolinh 80-ha łevału.
«Vialiki, — kazali jehipcianie, hledziačy na masiravanuju faraonavu prapahandu. — O, jaki vialiki faraon naš, Ramzes!»
Z taho času tak i prylapiŭsia da Ramzesa hety epitet: «Vialiki».
A Ramzes, kab umacavać hetuju vielič u vačach naščadkaŭ, budavaŭ kałasalnyja architekturnyja kompleksy (u tym liku — Ramieseum, apisany jašče Dyjadoram Sicylijskim, jaki pa maštabach svaich byŭ supastaŭlalnym z pabudovaj piramidaŭ), pierabudoŭvaŭ staražytnyja pomniki i pierabivaŭ u nadpisach na ścienach chramaŭ imiony svaich papiarednikaŭ na svajo imia, kab prypisać sabie ichnija dasiahnieńni.
I sapraŭdy, Ramzes u narodnych padańniach zastaŭsia vialikim pałkavodcam, vajarom, carom. Usprymali jaho takim i navukoŭcy-jehiptołahi XIX—pačatku XX st. Takim jon uvajšoŭ i ŭ suśvietnuju kulturu. Kolki knih, kina- i animacyjnych filmaŭ było jamu pryśviečana! U značnaj stupieni, dumaju, mienavita jahonaja słava stałasia padstavaj dla taho, što z časam jahonaha kiravańnia źnitoŭvajuć sychod habrejaŭ ź Jehipta. A pra jahonaha baćku, Seci I, jaki, sapraŭdy, braŭ Kadeš, ciapier pamiatajuć, mahčyma, tolki fany filmu «Mumija», dzie Seci pakazany jak achviara chcivaści svajoj nałožnicy Ank-Sun-Amun i žraca Imchatepa. A chiety… Chto pra ich pamiataje akramia admysłoŭcaŭ u halinie Staražytnaha Uschodu? Jany ž nie pakinuli svajoj viersii padziejaŭ…
Nie, byli, kaniečnie, u Ramzesa II i paśpiachovyja pachody, i pieramohi. I Kadeš jon usio ž zachapiŭ. Zusim nienadoŭha (resursy, resursy…). A
paśla dvuch dziesiacihodździaŭ vajny z Chieckim carstvam jon byŭ vymušany pahadzicca na dypłamatyčnaje vyrašeńnie kanfliktu. Tak źjaviłasia pieršaja (ź viadomych nam) mižnarodnaja damova: damova pamiž Jehiptam i chietami. Pa hetaj damovie Kadeš zastavaŭsia chieckim.
I impieryju jon tak i nie adnaviŭ. Bo nie tolki maładzieńkamu chłopčyku na tronie, ale j enierhičnamu j daśviedčanamu kiraŭniku nie dadziena razharnuć u advarotny bok histaryčnyja pracesy. Jak by pryhoža ty nie raspaviadaŭ pra advarotnaje.
Baraćba z chietami kančatkova padarvała moc Jehipta.
Jak i baraćba ź Jehiptam padarvała moc chietaŭ. A potym jašče i našeście hetak zvanych «narodaŭ mora» naniesła ŭdar pa abiedźviuch dziaržavach (darečy, jany i Kadeš razhramili). A profit ad hetaha ŭsiaho atrymała pieryfieryjnaja dziaržava Asiryja. Jakaja ŭ dalejšym pieratvaryłasia ŭ zvyšdziaržavu i dała čałaviectvu šmatlikija vynachodnictvy ŭ halinach vajskovaje spravy, padatkaabkładańnia i administravańnia. A taksama zavajavała Jehipiet, jak i inšyja ziemli Blizkaha Uschodu.
Tak zaŭždy byvaje ŭ historyi — staraja impieryja sprabuje zachavacca praz kroŭ i chłuśniu. A ŭ vyniku adbyvajecca vybuch na pieryfieryi i ŭ historyi źjaŭlajecca zusim novaja impieryja.
Tak było z chietami, jakija byli pieryfieryjaj impieryi Mitani. Tak było ź Piersijaj, jakaja była ŭskrajkam Midyi. Tak było z arabami, jakija badzialisia pamiž vialikimi dziaržavami rańniaha siaredniaviečča. Tak było ź Ispanijaj, jakaja vyzvaliłasia ad arabaŭ i padparadkavała pałovu śvietu. Tak było z Hałandyjaj, jakaja vyzvaliłasia ad Ispanii i padparadkavała druhuju pałovu śvietu. Tak było z brytanskimi kałonijami ŭ Paŭnočnaje Amierycy i z Maskovijaj, zacisnutaj pamiž Uschodam i Zachadam. I z kim jašče tak budzie — toje zaležyć mo i ad nas.
