Vialikaja Kitajskaja ściana va Uschodniaj Jeŭropie: zahadka ŭkrainskich Źmiejevych vałoŭ
Ich nazyvajuć Vialikaj Kitajskaj ścianoj Uschodniaj Jeŭropy. Vały vyšynioj u 6—10 mietraŭ, kala jakich bačnyja pareštki rova, ciahnucca na dziasiatki kiłamietraŭ pa terytoryi Ukrainy, apajasvajučy Kijeŭščynu. Ahulnaja ich praciahłaść składaje kala 700 km.
«Źmiejevy» — bo, kaža narodnaje padańnie, vyaraŭ hetyja vały asiłak, jaki zapreh źmieja ŭ płuh. Padobny mif jość u indyjskim epasie, jość i takaja ž biełaruskaja lehienda pra ŭźniknieńnie raki Buh. Ale chto i kali nasamreč nasypaŭ hetyja vały? Zrabiła heta nie pryroda: daśledavańnie pakazała, što vały stajać na padešvie z abpalenaj hliny, dzie-nidzie z damieškam vuholla, a ziamla dla ich brałasia, najchutčej, z rova, jaki adnačasova kapaŭsia pobač.
Jakoje było funkcyjanalnaje pryznačeńnie vałoŭ?
Historyki sychodziacca, što ŭ staražytnaści heta byŭ efiektyŭny srodak baraćby z kačeŭnikami. Asnoŭny kozyr kačeŭnikaŭ — chutki nalot vialikaj masy końnicy. Kali ž jana sustrakaje pieraškodu — hublajecca efiekt niečakanaści, chutkaść padaje, i kupa końnikaŭ z hroznaj udarnaj siły pieratvarajecca ŭ mišeń dla strełaŭ. I jašče adzin momant: kali vojska zachopnikaŭ jašče tak-siak mahło vały pierajści, dyk dla abozu roŭ hłybinioj 2—3 mietry byŭ niepieraadolnaj pieraškodaj. Tamu kačeŭniki, navat pierajšoŭšy vał, imknulisia nie adychodzić daloka. Inšymi słovami, historyki ličać, što vały zbudavali žychary ŭkrainskaha lesastepu, kab abaranicca ad prychadniaŭ. Jašče adno pytańnie: kali toje było?
Jašče hrečaski historyk Hieradot, pišučy pra skifaŭ-aratajaŭ (a skifami jon nazyvaŭ mnohija narody na poŭnač ad Čornaha mora), adznačaŭ, što jany adharadzilisia ad vajaŭničych sarmataŭ hihanckim vałam — ad Karpataŭ da Azoŭskaha mora. Pamiery Hieradot, jaki hruntavaŭsia na słovach elinskich kupcoŭ, mo i pierabolšyŭ, ale vodhulle maštabnaha budaŭnictva da jaho dajšło. Heta pieršaja viersija pachodžańnia vałoŭ — «skifskaja». Ale ci mahli plamiony, jakija žyli ŭ roda-plemiannym ładzie, ździejśnić takoje?
Skieptyki kažuć, što budaŭnictva takoha maštabu pad siłu tolki centralizavanaj dziaržavie, nakštałt Staražytnaha Jehiptu. Ale ci była centralizavanaja dziaržava ŭ Anhlii, kali tam budavali Stoŭnchiendž? A na Vielikodnaj vyśpie, jakaja dzivić turystaŭ svaimi miehalitami? Zrešty, moža i byli tam niejkija protadziaržaŭnyja ŭtvareńni. Dyk i va Ukrainie ž jany mahli być.
Padobnym čynam, na paŭtysiačy hod paźniej za Hieradota, baranilisia ad varvaraŭ rymlanie — zhadajem Trajanaŭ vał u sučasnaj Małdovie, Adryjanaŭ vał na poŭnačy Anhlii.
Mahčyma, stvaralniki Źmiejevych vałoŭ natchnialisia rymskim prykładam? Prychilniki druhoj, «hockaj», teoryi kažuć, što vały źjavilisia ŭ IV st. n.e., padčas Vialikaha pierasialeńnia narodaŭ. I jany musili baranić hockuju dziaržavu, jakaja raskinułasia ŭ toj čas ad Prypiaci da Čornaha mora, ad našeścia hunaŭ. Hetuju teoryju pačali aktyŭna raspracoŭvać u 1930-ja, z adkryćciom čarniachaŭskaj archieałahičnaj kultury, jakaja asacyjujecca ź plamionami vajaŭničych hotaŭ. Ale paśla Druhoj suśvietnaj na vyvučeńnie pobytu hiermanskich plamionaŭ na terytoryi SSSR było nakładzienaje tabu. Navat słavutaha hockaha karala Hiermanarycha ŭ litaratury pieranazvali ŭ Ermanarycha.
Cikava, što hoty nie ŭmacoŭvali svaje haradziščy — ci to spadziavalisia na vał, ci to na svaje miačy. Adnak huny ŭsio ž zrujnavali ich dziaržavu i pajšli dalej na Jeŭropu. Jany prachodzili i daloka za vały — nakaniečniki hunskich strełaŭ archieołahi znachodzili až u navakolli Naračy.
Źmiejevy vały zhadvajucca i ŭ kijeŭskich letapisach — jak hieahrafičny aryjencir padčas apisańniaŭ pałavieckich nabiehaŭ dy kniaskich mižusobic. Vały zhadvaje ŭ svaim liście i śviaty Bruna Kvierfurcki, jaki ŭ 1007 haściavaŭ u kijeŭskaha kniazia Uładzimira. Ale letapisy zachavali b zhadku pra budaŭnictva vałoŭ, kali b jano adbyvałasia za časami ŭzvyšeńnia Kijeva. Jak zachavalisia ŭ pamiaci biełarusaŭ uspaminy pra budaŭnictva zamkaŭ za časam Vialikaha Kniastva (u vyhladzie praklonaŭ — «Kab ty na Vilenski zamak kamieńnie ciahaŭ!»).
Miž tym, «słavianskaja» viersija pachodžańnia vałoŭ isnuje: ich mahli stvaryć u VI—VII stahodździ dla abarony ad tahačasnaj stepavaj pahrozy — chazaraŭ i avaraŭ.
Cikava, što radyjavuhlarodny analiz vuholla, jakoje znachodzili ŭ vałach, kaža na karyść usich troch teoryj. To bok roznyja častki Źmiejevych vałoŭ nasypali ŭ rozny čas. Paŭnočniejšyja — ledź nie ŭ Hieradotavy časy, paŭdnioviejšyja — paźniej. Historyja Uschodniaj Jeŭropy chavaje jašče šmat zahadak.
