Dzisna, radzima Apalinera
Aleś Arkuš i Źmicier Bartosik skiravalisia na Dzisienščynu šukać reštki majontku Kastravickich — prodkaŭ francuskaha paeta Hijoma Apalinera. Maršrutam, jakim kaliści buduć jeździć turysty z Paryžu.
Siarhiej Dubaviec pieršy vykazaŭ zdahadku, što rod Kastravickich, jaki daŭ śvietu słynnaha Hijoma Apalinera, žyŭ nie na Navahradčynie, jak śćviardžali encyklapedyi, a ŭ paŭnočna-zachodniaj Biełarusi, u Daraškovičach (ci Darožkavičach, jak paznačana na siońniašnich mapach) nad Dzisnoj. S.Dubaviec adšukaŭ u «Polskim słoŭniku hieahrafičnym» kanca XIX st., što kala 1780 h. Daraškovičy na Dzisienščynie byli ŭłasnaściu Michała Kastravickaha, połackaha padvajavody, ad jakoha pierajšli da jahonaha syna Adama, dzisienskaha charužaha.
Majontak u bratoŭ Kastravickich (Adama, Karala i Apalinarja) kanfiskavali za ŭdzieł u paŭstańni 1863—1864 h. Karala, baćku biełaruskaha piśmieńnika Karusia Kahanca, i Adama vysłali ź Biełarusi, a Apalinar razam z dačkoj źbieh ad carskich represij u Italiju. U Rymie 26 žniŭnia 1880 h. i naradziŭsia budučy vybitny francuski paet Hijom Apaliner (Vilhielm Apalinary Kastravicki).
Tut chavaŭsia Adam Mickievič
U 2003 h. u Polščy vyjšła kniha byłoha dzisienca «Arlinaje hniazdo» — uspaminy pra historyju Dzisienskaj polskaj him-nazii ŭ 1930-ja hady.
U knizie havorycca: «Kala miastečka, pobač ź jakim pad vietraziami biaroz sivieŭ piaskami Napaleonaŭski trakt, znachodziŭsia majontak sa starym, ździčełym parkam. U park, raźmieščany vysoka nad šumlivaju kamianistaju rakoju, my nia raz uciakali z zaniatkaŭ. Majontak Daraškovičy ka-liści naležaŭ Kastravickim. Adam, syn Adama, maršałka Vilenskaj huberni, byŭ sasłany jak udzielnik paŭstańnia 1863 h. u Arenburh. Majontak kanfiskavali na karyść niejkaha carskaha «unter Pryšybiejeva» vysokaha ranhu. Maci Adama Ludvika z rodu Pahoŭskich była dobra znajomaja ź Mickievičam, apiekavałasia źniavolenymi filaretami. Vierš Mickieviča «Matros» byŭ pakinuty ŭ jaje albomie. Taksama miascovaje padańnie kazała, što Mickievič peŭny čas chavaŭsia mienavita ŭ hetym majontku, u kaplicy… My zaŭsiody padčas prahułak šukali tuju kaplicu, ale biaz vyniku. Urešcie ŭbačyli pa-nad Dźvinoj sparudu ź viežačkami i pierakonvali siabie, što akurat u joj chavaŭsia paet. Proźvišča Kastravickich, tych samych, z Daraškovičaŭ, źviazanaje, pamiž inšym, z francuskim paetam Apalineram».
Kapiec-haradok
Miesca siadziby Kastravickich my adšukali chutka. Darožkavičy siońnia znachodziacca na samaj uskrainie Dzisny, što na Miorščynie. Za apošnimi Kastravickimi ad majontku da Dzisny była viarsta. Siońniašniaja Dzisna — miastečka z nasielnictvam pad dźvie tysiačy čałaviek.
U Vincesia Mudrova jość apovied «Dvaccać krokaŭ darohi», padziei jakoha adbyvajucca ŭ Dziśnie: miascovamu žycharu zakarcieła vyciahnuć ź Dźviny pomnik Stalinu i pastavić pierad domam (u Dziśnie sapraŭdy pomnik Stalinu ŭtapili ŭ race). Futaralahičny prahnoz nia spraŭdziŭsia. Nichto Stalina z raki tut nie źbirajecca vyciahvać, naadvarot — dva hady tamu dzisiency źniali z pastamenta Lenina, jaki pačaŭ razvalvacca.
Za časami niezaležnaści zbankrutavała i ŭsia miascovaja pramysłovaść — małočny i kanservavy kambinaty, cahielny zavod. Z troch škoł zastałasia adna. Ekanomika Dzisny lipić na dvuch pradpryjemstvach — Liniejnaj dyspetčarskaj stancyi, što pampuje navapołackija naftapradukty na Ventśpiłz, dy Dzisienskim lashasie.
Baciuška-fermer
My byli ździŭleny, kali siarod reštak siadzibnaha parku znajšli całkam adnoŭleny budynak majontku! Budaŭničyja raboty jašče praciahvajucca, ale sam dom maje dach i šyby. Jak nam paviedamili dzisiency, radavuju sia-dzibu Kastravickich adnaviŭ miascovy baciuška Hienadź Karanieŭski.
Samoha śviatara my pabačyli za rulom traktara. Ajciec Hienadź maje 20 hiektaraŭ ziamli, kambajn, haduje byčkoŭ. Sapraŭdy fermer, dy jašče budaŭnik. Sam łaziŭ pa ryštavańniach, kali dzi-siency adnaŭlali Ŭvaskrasienskuju carkvu, dzie zachoŭvajecca śpis słavutaha abraza Smalenskaj Maci Božaj. Sam pracavaŭ i na adnaŭleńni majontku Kastravickich.
Baciuška, spasyłajučysia na brak volnaha času, doŭha admaŭlaŭsia ad hutarki. Urešcie pahadziŭsia. Ajciec Hienadź pachodzić ź miastečka Raduń, što na Voranaŭščynie. U Dziśnie — z 1989 h. Panski majontak, ad jakoha zastalisia tolki reštki asobnych muroŭ, adbudoŭvaje dziesiać hadoŭ. «Navošta adnaŭlajecie?» — pytajemsia. «Budu žyć». — «A ci viedajecie, što heta radavy majontak rodu Kastravickich, ź jakoha pachodzić Hijom Apaliner?» — «Viedaju». Ajciec Hienadź cikaviŭsia historyjaj siadziby, sam rabiŭ prajekt restaŭracyi, maje zdymki staroha panskaha domu, imknuŭsia adnavić jaho ŭ raniejšym vyhladzie. Praŭda, krajaznaviec Piotar Bahovič śćviardžaje, što dakładna adnavić dom a.Hienadziu nie ŭdałosia.
Zinaida Kazłoŭskaja, što žyvie pobač z majontkam, pamiataje apošniaha ŭładalnika siadziby — Alaksandra Kapyłova. Jana nam raskazała, što ŭ siadzibnym parku niekali była mahiła adnaho z Kastravickich. Mahčyma, što ŭ parku ci na katalickich mohiłkach niekali byŭ i familny sklep rodu.
Sprava tamtejšych krajaznaŭcaŭ, dy i ŭładaŭ Dzisny, — rasšukać mahiły i adnavić pomniki. Bo kali ŭ haradok pajeduć turysty z samoha Paryžu, budzie soramna kazać, što mahiłaŭ niama.
∎
HIJOM APALINER (Vilhielm Apalinary Kastravicki) 26 žniŭnia 1880, Rym — 9 listapada 1918) francuski paet, pačynalnik siurrealizmu. Bolšaść vieršaŭ apublikavana paśmiarotna. Na biełaruskuju movu jaho vieršy pierakładała Edzi Ahniaćviet (zb. «Ziamny akijan»).
∎
DZISNA — satelit Połacku Połackija kryvičy zasnavali Dzisnu ŭ Ch st., pabudavaŭšy tut krepaść Kapiec-haradok. Dzisna była abarončaj fartecyjaj na Dźvinie, na svaim hierbie taksama mieła vyjavu ładździ. Ivan Žachlivy da Dzisny nie dajšoŭ, tamu mienavita siudy źbiehli bahatyja połackija kupcy i šlachta. Tut źbiraŭ vojski Ściapan Batura, kab vyzvalić Połacak. Dzisna ad XVI st. mieła mahdeburskaje prava. Dva stahodździ tamu heta byŭ druhi pa kolkaści nasielnictva horad na Połaččynie. Na sutoku Dzisny i Dźviny cudoŭnyja krajavidy.
