«КАмуна Маладых САцыяльна-МАбільных Людзей — Сапраўдных Казакоў», або Што мы робім са сваёй гісторыяй
12—14 мая ў Мінску адбылася канферэнцыя «Нацыя падчас крызісу», якую ладзіў Інстытут «Палітычная сфера». Гэта пятая канферэнцыя Інстытута: кожны год акцэнт робіцца на пэўным перыядзе або праблеме ўсходнееўрапейскай гісторыі, кожны год інтэлектуалы збіраюцца ў Мінску дзеля выступаў і абмеркаванняў.
Сёлетні форум засяродзіўся не столькі на праблемах гісторыі, колькі сучаснасці і будучыні (перыяд з 1990-х да 2026 года). У дакладах спецыялістаў з розных сфер закраналіся аспекты асэнсавання мінулага ў прызме сучаснай палітыкі, адукацыі, СМІ, тапанімікі і нават кінематографа.
Дзве дыскусіі — пра даследаванне беларускай ідэнтычнасці ў апошнія 15 гадоў і пра перспектывы Усходняй Еўропы ў бліжэйшыя 10 гадоў — з аншлагам прайшлі ў гатэлі «Crown Plaza». Выступы цягам двух дзён адбываліся ў пасольстве Літвы, якое разам з Інстытутам Польскім выступіла суарганізатарам канферэнцыі.
Канферэнцыя мае на мэце разгледзець, як рэагуюць нацыі Усходняй Еўропы на ўнутраныя праблемы (краіны рэгіёна перажываюць найгоршую эканамічную сітуацыю за 20 гадоў, сказаў ва ўступным слове арганізатар Андрэй Казакевіч) і знешнія выклікі: крызіс бяспекі ў рэгіёне, у прыватнасці, войны Расіі з Грузіяй і з Украінай, уплываюць не толькі на атмасферу ў рэгіёне і міждзяржаўныя адносіны, але і на міжасабовыя адносіны.
Ці ёсць у беларускай дзяржавы гістарычная палітыка?
Гістарычная палітыка дзяржавы — гэта дзеянні улады, накіраваныя на папулярызацыю, укараненне ў грамадскай думцы пэўнага вобразу мінулага. Аналізаваць гістарычную палітыку Беларусі ўзяліся два карыфеі беларускай навукі – гісторык Алег Дзярновіч і сацыёлаг Аляксей Ластоўскі. У ходзе сваіх даследаванняў яны прыйшлі да процілеглых высноў.
Дзярновіч, аналізуючы публічныя выказванні Лукашэнкі і іншых высокіх чыноўнікаў, адзначыў, што ў апошнія гады яны імкнуцца сысці ад вострых праблем і правакацыйных пытанняў (хоць некалі прэзідэнт адзначаў: разам з літоўцамі нам удалося пабудаваць самую вялікую краіну Сярэднявечча). Вялікакняскае мінулае вельмі спакойна прадстаўлена і ў апошняй версіі падручніка па гісторыі Беларусі: няма ідэалагізацыі, спроб апраўдання, перабольшвання ці прымяншэння фактаў. Канечне, ацэнкі спадчыны ВКЛ вагаюцца адносна палітычнай сітуацыі, але паступова яна засвойваецца грамадствам і кіраўніцтвам краіны. Гістарычная палітыка беларускіх уладаў вельмі стрыманая і ўзважаная, таму яе цяжка адсачыць. Не будзем забываць, што па Мінску курсіруюць два эксперыментальныя электробусы кітайскай вытворчасці, якія маюць назву «Вітаўт», нагадаў гісторык.
Аляксей Ластоўскі праз аналіз «мяккай беларусізацыі» прыйшоў да іншых высноў. «Як кожны беларус, я пачну свой выступ з цытаты Лукашэнкі», пажартаваў ён, працытаваўшы абуранага Лукашэнку: «з некаторых ангажаваных расійскіх рупараў» абвінавачваюць, «што ў нас тут ледзь не мяккая беларусізацыя». Аказалася, тэрмін «мяккая беларусізацыя» ўведзены ў шырокі зварот расійскім калякрамлёўскім агенцтвам «Рэгнум». Мерапрыемствы, звязаныя з нацыянальнай культурай, разглядаюцца «Рэгнумам» як праявы беларусізацыі — гвалтоўнай і навязанай, якая парушае саюзніцкія дачыненні Беларусі і Расіі: «На першым этапе беларусы — рускія са знакам якасці, а на наступным этапе мы бачым, што беларускія — ужо не рускія», абураюцца аўтары «Рэгнума».
Хутка прыдуманы пры Крамлі тэрмін «мяккая беларусізацыя» стаў выкарыстоўвацца беларускімі аналітыкамі, але з пазітыўнай канатацыяй — як нібыта афіцыйную палітыку беларускіх уладаў у сферы культуры. Але ці існуе такая? Яркай праявай мяккай беларусізацыі называюць з’яўленне ў Віцебску помніка князю Альгерду. Але мала хто ведае, што адначасова з ім у горадзе плануецца ўсталяваць помнік Аляксандру Неўскаму. То бок ва ўладаў няма імкнення стварыць манаполію на беларусізацыю ў культурнай прасторы Віцебска.
Так, кажа Ластоўскі, была выпушчаная марка з Кастусём Каліноўскім, а ў Нацыянальнай бібліятэцы прайшла выстава, прысвечаная паўстанню 1863 года. Але адначасова многія мерапрыемствы, звязаныя з юбілеем паўстання, забараняліся. То бок калі частка мерапрыемстваў проста дазваляюцца – гэта трактуецца палітолагамі як мэтаскіраваная дзяржаўная палітыка падтрымкі нацыянальнай культуры.
Але аналіз прыкладаў гэтай «палітыкі» паказвае, што дзяржава не ведае што рабіць з гісторыяй – і ў выніку нічога не робіць. Беларуская дзяржава не мае гістарычнай палітыкі, то бок канцэптуальнага ўяўлення гісторыі, стратэгіі яе папулярызацыі.
Многія слухачы не згадзіліся з высновамі Ластоўскага. Украінскія госці адзначылі, што паспелі прагуляцца Мінскам, і гістарычная палітыка дзяржавы проста кідалася ў вочы: «Вывядзенне ў прастору адных дат і сімвалаў і прыхаванне іншых і ёсць свядомай дзяржаўнай палітыкай, на жаль». Любоў Козік з БДУ адзначыла, што вучэбныя праграмы, якія зацвярджае Міністэрства адукацыі, таксама з’яўляюцца часткай акрэсленай дзяржаўнай гістарычнай палітыкі і пазіцыі.
Так, ёсць стабільныя моманты, якія не выклікаюць пытанняў, — пагадзіўся Аляксей Ластоўскі — такія, як перамога ў Вялікай Айчыннай вайне, аднак канцэптуальнае асэнсаванне гісторыі як цэлага ў беларускай дзяржаве і ідэалогіі адсутнічае.
Ці патрэбны Беларусі Нацыянальны ўніверсітэт і якім ён можа быць
Этнолаг Павел Церашковіч прадстаўляў Грамадскі Балонскі камітэт, які ініцыюе стварэнне Нацыянальнага беларускага ўніверсітэта. Беларусь тут трапляе ў адзін шэраг з Мальтай, Ірландыяй, Шатландыяй — з краінамі, дзе вышэйшай адукацыі на нацыянальнай мове не існуе. Але ў нацыянальным універсітэце, лічыць даследчык, галоўнае — не мова выкладання, а мова бюракратыі і справаводства. Яна павінна быць беларускай. Ва ўсім астатнім нацыянальны ўніверсітэт павінен быць адкрытым і абавязкова выкарыстоўваць дыстанцыйнае навучанне. Хоць праблема мовы выкладання ў Беларусі, безумоўна, мае месца: 17% школьнікаў вучацца па-беларуску, і толькі некалькі тысячных працэнта працягваюць вучобу на роднай мове як студэнты.
Скептыкі кажуць, што будучыня вышэйшай адукацыі — у выкладанні па-англійску. Да таго ж лічыцца, што нацыянальныя ж дзяржавы з’ядаюцца транснацыянальнымі карпарацыямі. Але спадар Церашковіч упэўнены, што транснацыянальныя карпарацыі вельмі моцна звязаныя са сваёй нацыянальнай дзяржавай і не зацікаўленыя ў знішчэнні іншых – наадварот, імкнуцца супрацоўнічаць з моцнай і эфектыўнай нацыянальнай дзяржавай.
Церашковіч прывёў і многа цікавых прыкладаў перамогі нацыянальнага над інтэрнацыянальным у сучаснай адукацыі. У некаторых краінах Еўропы надаюць бясплатную адукацыю замежным студэнтам, калі яны навучаюцца не па-англійску, а на мове дзяржавы. А Швецыя прапануе курсы для замежнікаў не па-англійску, а на мандарынскай кітайскай і хіндзі. Прыток туркменаў на Беларусь будзе большым, адзначыў Церашковіч, калі ўвесці ў БДУ курсы па-туркменску.
Прыгожае — сродак гістарычнага прымірэння
Некалькі дакладаў было прысвечана цяжкім пытанням польскага мінулага, асэнсаванню сацыялістычнага перыяду і яго герояў, «жаўнераў выклентых» і іх месца ў гістарычнай памяці, успрыманню палякамі цяперашняй сітуацыі ва Украіне.
Анджэй Шпаціньскі і Тадэвуш Вуйціцкі паспрабавалі даць рэцэпты гістарычнага прымірэння для нацый. Па-першае, праз прыгожае: не гісторыя, якая нас раздзяляе, а эстэтыка, эстэтычныя каштоўнасці — адзінае, што збліжае нацыі ў рэгіёне. У кожным горадзе ёсць архітэктурныя помнікі розных культур, і вакол гэтых аб’ектаў і павінна будавацца спазнанне культуры іншых як часткі нашай супольнай культуры. Такі механізм, упэўнены пан Шпаціньскі, функцыянуе нягледзячы на крызіс. У той час як дзяржавы насаджаюць прымітыўны нацыяналізм (па прынцыпе «свой-чужы»), палітыку прымірэння павінны праводзіць культурныя эліты.
Другі рэцэпт нацыянальнага прымірэння — праз правільную інтэрпрэтацыю лакальнага, мясцовых асаблівасцяў. Пан Вуйціцкі прывёў прыклад рэгіёну Дольны Шлёнск, які да 1945 года быў населены немцамі, а пасля вайны перададзены Польшчы. На землі дэпартаваных немцаў прыехалі палякі, і засвоіць чужую спадчыну, жыць у ёй ім аказалася няпроста. Так, наваколле спярша замінала, але цяпер памагае будаўніцтву лакальнай ідэнтычнасці — дзякуючы немцам, якія прыязджаюць на землі сваіх продкаў і расказваюць іх гісторыі. Так гісторыя рэгіёна становіцца гісторыяй сучасных яго жыхароў.
Таксама ў Дольным Шлёнску ёсць могілкі салдат Чырвонай арміі: гэта шэраг аднолькавых магіл воінаў Украінскага фронту, над кожнай толькі чырвоная зорка. 90% пахаваных салдат — украінцы, але былі сярод загіблых і туркмены, і грузіны… Як нам, постсавецкім людзям, успрымаць гэта савецкае мінулае, да таго ж на чужой зямлі, і хто павінен даглядаць, адказваць за яго? Дакладчык пэўны, што ў савецкіх пахаванняў Еўропы ёсць будучыня, калі зрабіць з іх могілкі нацый, на якіх ляжаць не савецкія воіны, а продкі жыхароў сучасных незалежных краін.
Лакальная культура можа быць дапаможнікам для будаўніцтва адкрытай полікультурнай дзяржавы: на ўзроўні лакальным культура не дзеліць, а яднае народы — у першую чаргу праз маркеры прасторы — помнікі архітэктуры і іх стылі, надпісы, памятныя месцы.
Камсамольск Сапраўдных Казакоў
Новая эпоха патрабуе новага асэнсавання прасторы і сімвалаў у ёй, расказваў (беларускамоўны) польскі гісторык Томаш Блашчак. Тапаніміка — назвы вуліц і плошчаў — тая сфера, у якой дэкамунізацыя праходзіць найхутчэй. Але поўнага перайменавання прыходзіцца чакаць доўга. Толькі сёлета, праз 27 гадоў пасля змены дзяржаўнага ладу, у польскім парламенце прынялі закон пра стварэнне спісу вуліц, якія падлягаюць абавязковаму перайменаванню.
Праціўнікі такой практыкі высоўваюць аргумент пра фінансавыя цяжкасці, да якіх вядзе перайменаванне. Да таго ж, цяжка мяняць звычкі. У такім выпадку можа разглядацца кампрамісны варыянт: старым назвам даюць новую інтэрпрэтацыю. Напрыклад, вуліца Аляксандра Кавальскага ў Варшаве захавалася, але стала называцца ўжо не ў гонар партыйнага функцыянера-камуніста, а ў гонар забітага ў Катыні афіцэра, вядомага хакеіста. У той жа час, у сучаснай Польшчы застаецца яшчэ адна вуліца Дзяржынскага і дванаццаць – Чырвонай арміі.
Пра ўкраінскі досвед перайменавання расказаў вясёлы прафесар з Камянца-Падольскага Вадзім Сцяцюк. «Ужо два гады ў нас дзейнічае закон на дэкамунізацыю і дэнацыфікацыю, але паколькі вуліц Гітлера і Гебельса не было і раней, закон накіраваны найперш на прапрацоўку савецкага мінулага», - адзначыў ён. Падчас барацьбы з савецкімі назвамі ва ўкраінцаў узніклі некалькі праблемных момантаў, з якімі некалі сутыкнуцца і беларусы. Па-першае, каго лічыць камуністам: фармальна значная колькасць дзеячаў культуры (напрыклад, літаратары Сасюра, Тычына, Бажан, рэжысёр Даўжэнка) не толькі займаліся творчасцю, але і займала дзяржаўныя пасады. Па-другое, закон патрабуе перайменаваць вуліцы, называныя ў гонар асоб, якія выкарыстоўваліся савецкай уладай для прапаганды. Выйшла, што камуністы дарэвалюцыйнага часу, такія як Баўман, Шчорс і Фабрыцыус, якіх і мелі на ўвазе, пішучы гэты пункт закону, «падставілі» Тараса Шаўчэнку і Івана Франка, імёны якіх савецкая ўлада таксама выкарыстоўвала для праслаўлення сябе.
Як і ў Польшчы, ва Украіне часам імкнуцца не пераймяноўваць, а папросту ператлумачыць назву: так, у Харкаве вуліца Фрунзэ называецца ўжо не ў гонар наркама, а ў гонар яго сына лётчыка, які вызначыўся ў баях за вызваленне Харкава. Кур’ёзны прыклад горада Камсамольска Палтаўскай вобласці: назву горада пакінулі, але на афіцыйным узроўні пераінтэрпрэтавалі як КОмуну Молодих СОціально-МОбільних Людей — Справжніх Козаків.
Вуліцы сучаснай Украіны называюцца не толькі ў гонар легендарных герояў, але і герояў з нядаўняга мінулага, дапоўніла адэская даследчыца Ірына Мацішына. Часта — у гонар загіблых у зоне АТА. Гэта яднае краіну, бо акцэнт робіцца не на мінулым (якое розніцца ў розных рэгіёнаў), а на сучасным. Два тыдні таму ў Адэсе памёр джазавы піяніст Юрый Кузняцоў, і адразу ўзнікла ініцыятыва знізу — перайменаваць адну з вуліц у памяць музыканта.
Новы час і новыя ўлады зацвярджаюць сваё месца ў гісторыі праз новыя сімвалы — не толькі назвы, але і помнікі. Катажына Концка прывяла прыклад з помнікам Чырвонай Арміі ў Торуні: чырвоную зорку на высокім пастаменце, якая ўзвышалася над горадам, ніяк не маглі прыняць і вырашылі бурыць помнік. У апошні момант улады зразумелі, што гэта выкліча міжнародны скандал і будзе ўспрынятае Расіяй як вандалізм. У выніку быў знойдзены кран, які змог здзерці з пастамента чырвоную зорку, на месца якой адразу ж быў пасаджаны голуб міру. І помнік на месцы, і зорка не муляе. Цяпер пастамент выкарыстоўваецца для рэкламы работ па дэмантажы падмуркаў.
Дарэчы, украінская дэкамунізацыя не кранае помнікаў савецкай пары, і ўвогуле ўкраінцы імкнуцца размяжоўваць дэкамунізацыю і дэсаветызацыю: «Савецкая армія не можа ўспрымацца як кепская, бо змагалася з другой нашай бядой — нацызмам», - кажа Вадзім Сцяцюк.
Будучыня Еўропы
На канферэнцыі шмат закраналася пытанне будучыні Еўропы і Еўрапейскага саюзу. На думку Андрэя Казакевіча, ЕС – адно з самых стабільных у свеце палітычных утварэнняў і ў бліжэйшай перспектыве – асноўны палітычны і эканамічны партнёр усходнееўрапейскіх краін.
У той жа час расійскі даследчык Аляксей Мілер зазначыў, што ЕС не зможа больш рашаць праблемы міжнароднага парадку, бо сам ужо стаў праблемай. Вострая палеміка па гэтым пытанні разгарнулася на вечаровай дыскусіі.
Асноўную праблему Еўрасаюза ў прызме польскага ўспрымання паказаў Адам Бальцар: міграцыя ў палякаў асацыюецца з арабамі, а арабы з ісламам і тэрарызмам, хоць большасць імігрантаў у Польшчу — не арабы, а туркі і курды.
Боязь часта вырастае з неабазнанасці: калі палякаў спыталі, колькі, на іх думку, у Польшчы жыве мусульман, большасць вырашыла, што каля 5%, хоць рэальная лічба складае 0,06% насельніцтва.
Цікава, што ў агнастычна-атэістычных Чэхіі і Славакіі ўзровень непрыязі да мусульманаў аказаўся яшчэ большы, чым у каталіцкай Польшчы: у аснове такога стаўлення — непрыязь да рэлігіі як такой. Самым цярпімым да мусульманаў рэгіёнам Еўропы выявіліся Балканы, дзе мусульмане і хрысціяне здаўна жылі побач, хоць перыядычна гэта і суправаджалася крывавымі сутыкненнямі.
Цікава, што часта ў свядомасці еўрапейца ёсць сувязь паміж ісламафобіяй і русафільствам: Расія (і Пуцін) успрымаецца як абаронца хрысціян (не зважаючы на Рамзана Кадырава і мячэты ў Маскве).
Сіні касцюм і лясныя браты
На канферэнцыі прагучала мноства цікавых, рознатэматычных і разнамоўных дакладаў і дыскусій. Украінскія госці засяродзіліся на праблемах СМІ: як дзяржаўныя ўлады праз масмедыя маскіруюць свае памылкі, выкарыстоўваючы вобраз ворага (на прыкладзе развіцця скандалу з касцюмам амбасадаркі Украіны ў Брытаніі), а рэгіянальныя СМІ, на нізкім узроўні асвятляючы сусветныя падзеі, фарміруюць карціну свету чытачоў і спрыяюць раз’яднанню грамадства.
Асобны даклад быў прысвечаны актуальнай тэме беларускага анархізму. З пазіцый класічнага анархізму аўтар крытыкаваў пазіцыю беларускіх этна-анархістаў (як яны самі сябе называюць), паказваў супярэчлівасць ідэалогіі: замест «Беларусь мае быць беларускай» класічны анархізм кажа «Беларусь мае быць вольнай», адзначыў ён. Беларускі этна-анархізм абавязкова палявее ці паправее, заключыў аўтар даклада Аляксандр Ланеўскі. Але, падалося, у выступе аўтар не здолеў перамагчы сваю перадузятасць: этна-анархісты выступаюць за беларускую традыцыю, дык беларуская традыцыя — гэта чарка і скварка, а большасць анархістаў вегетарыянцы і нават веганы, — няўдала іранізаваў ён.
Дангірас Мачуліс расказаў пра тое, што беларусам пакуль толькі сніцца – нацыянальнае гістарычнае кіно. У грамадстве балтыйскіх краін вырасла цікавасць да гісторыі антысавецкага партызанскага руху — і кіно актыўна карыстаецца гэтым. Найбольшая ўвага надаецца падзеям ХХ стагоддзя, але не толькі трагічным: у Латвіі выйшаў фільм «Каманда мары» — пра нацыянальную баскетбольную зборную, якая перамагла ў Еўропе ў 1935 годзе.
Адзін з нешматлікіх гістарычных дакладаў прадставіў Аляксандр Пагарэлы: ён адзначыў, што кансерватары міжваеннага перыяду трактавалі любыя змены як праяву крызісу, і паказаў, як беларускія хрысціянскія дэмакраты 1930-х гадоў імкнуліся перамагчы крызіс парламентарызму праз карпаратывізм, народжаны рэжымам Мусаліні.
І ўсё ж сёлетняя канферэнцыя была сканцэнтраваная на праблемах вострай сучаснасці, а выступоўцы спрабавалі асэнсоўваць надзённыя праблемы з гістарычнай перспектывы. Цікава, якую тэму арганізатары абвесцяць ключавой у наступным годзе: іх выбар заўжды актуальны, а праграма цікавая нават неспецыялістам. Вельмі хочацца, каб пятая канферэнцыя не стала апошняй.
