Тры стагоддзі без мяжы. Край Беларусі. Усход: Хоцімск — рэпартаж Сяргея Гудзіліна
Выніковая частка дакументальнага праекта аб ускрайкавых гарадах Беларусі, які фатограф «НН» Сяргей Гудзілін здымаў цягам двух гадоў.
Зноў аўтобус і панылы мінскі аўтавакзал «Усходні». Такое адчуванне, што акрамя жанчын, якія быццам бы не старэюць, у Мінску ёсць яшчэ будынкі, які будуць вечна панылымі…
«Садзіцца па местам!», «Оля… а гдзе двадцатрэцье?», «Да, свабодна… пастаўце сумку…», «Нічыво, нічыво — я да дач», — рассыпаюцца цытатамі пасажыры. Расселіся. Праз вакно бачу як маці хрысціць сына на дарогу… 400 кіламетраў — 8,5 гадзін. І Беларусь — зусім не маленькая краіна. Дакладна.
Маршрут «Мінск — Хоцімск» — апошні ў спісе маіх вандровак па беларускіх ускрайкавых мястэчках.
Два гады таму гэтая ідэя выглядала як заданне на семінары: «Аб’ехаць самы паўночны, паўднёвы, заходні і ўсходні гарады ці мястэчкі Беларусі. Пражыць з іх жыхарамі частку іх паўсядзённага жыцця. Адчуць маштаб краіны. Параўнаць. Адрозніць. Візуалізаваць сістэму каардынат — ад поўначы да поўдня, з захаду на ўсход…».
Два гады таму была ідэя ўбачыць Беларусь — усю, з максімальна разнастайных бакоў, тут і цяпер… А цяпер у мяне ўжо дзве дачкі.
Еду на ўсход да мяжы з Расіяй, якой няма (гэта я пра мяжу). Пакуль жа мы праехалі Чэрвень, Беразіно і Бялынічы. Магчыма, пільны беларускі журналіст зафоткаў бы хоць вакзал, але недзе пасля Чэрвеня запахла беляшамі і кудысьці зніклі дачнікі.
А ў Беразіне на вакзале абвесткі даюць па-беларуску. З Мінска — 4 гадзіны, і вось — Магілёў.
Гэты рэйсавы аўтобус вывозіць цябе са сталічнага кантэксту паступова і нудна. Як восень. Гэта ідэальная пара года, каб ехаць на ўсход. У аўтобус заходзяць дзве дзяўчыны. Сядаюць ззаду. Літаратурнае беларускае гэканне і аканне — у норме. Значыць, жывуць недзе далей па маршруце… Два профілі злева загайдаліся. Едзем далей.
Насця сядзіць бліжэй да мяне. Фарбаваная бландзінка. Светлая куртачка з пушком. Манікюр. Сумка Dior з пазалочаным ланцужком. «Красіва, жызненна, блін, цябе б заінстаграміць зараз…» — падумалася але адпусціла.
Калі б у Беларусі існаваў жанр правінцыйнага рамана (так, ведаю, але Марціновіч пісаў быццам бы пра вёску), то Насця была бы там героем першага плану.
Ніхто так тонка не змог бы падганяць кіроўцу: «Ну, давай, паехалі», даставаць з сумкі Dior белыя сухарыкі са смакам бекону, хрумкаць імі і пры гэтым ганяць на мабільніку стужку «Укантакціка» правай рукой…
Не, яна культурная. За пазногцік манікюру зачапіўся маленькі кавалачак грэнкі… Культурна і з незаўважнай спрытнасцю прыгажунь эпохі Каліноўскага, адным рухам выцірае кавалак «кірыешкі» аб падгалоўнік аўтобуснага крэсла колеру малінавых пінжакоў «новых рускіх» з ліхіх 90-ых… Гэта Усход, дзетка! Я Насцю не фатаграфаў. Пра Насцю я проста вымушаны расказаць больш.
«Наставілі танкаў гэтых, — нечакана лупіць Насця. — У кажным горадзе эці памятнікі вайне. Наставілі адніх танкаў. Паставілі бы ну… не знаю… ну што-нібудзь паставілі б». Чавусы. Сяброўка Насці, у чырвоным паліто і чорных боціках на высокіх абцасах, выходзіць на перон.
Там яе чакае жанчына ў шэрай скуранцы. Мама. Распытвае хуценька пра вучобу ў Магілёве. Дачка гаворыць маштабна: «Нармальна. Вучымся. Харашо. Да сяброўкі. Госці. Насця».
Маці перадае скруткі: літровы слоік у ручніку, булку, мандарыны… Потым стаіць да самага адыходу аўтобуса, пазірае ў бок, дзе за акном сядзіць яе дачка, быццам бы і дарослая, але вось трэба ж глядзець яшчэ яе…
«Дзевачкі, гуляем!» Насця вымотвае слоік з ручніка. Адкрываюць. Па салоне расцякаецца пах кавы. Нармальны, класны водар… для аўтобуса Хоцімск — Мінск недзе на ўскраіне краіны. Разліваюць на хаду ў перададзеныя маці пластыкавыя міскі з-пад бульбянога пюрэ хуткага прыгатавання. Аўтобус едзе, дзеўкі п’юць каву, па сумцы Dior з даступнай крамы моды цячэ кропля кавы…
У такія моманты мне падаецца, што мой свет дзейсных і творчых асоб — журналістаў, мастакоў, блогераў, фатографаў, інтэлектуалаў, наведнікаў галерэй і проста нармальных людзей, якія пішуць нам правільныя рэчы ў фэйсбук, займаюцца татальнай інтэлектуальнай хератой.
І ўсе нашыя спробы змяніць наваколле, ці зрабіць яго больш зразумелым і культурным, аказваюцца толькі старымі байкамі вядомых мэсэджаў. І іх мы расказваем адзін аднаму. Культура перастала трансфармаваць рэальнасць. Мы проста дублюем мэсыджы сваім сябрам, і сябрам сяброў.
І ўвесь папярэдні тэкст пра Насцю — таксама поўная інтэлектуальная херата, якая не дапаможа Насці піць каву ў аўтобусе Мінск — Хоцімск хаця бы з нармальных кубкаў. Таму што гэты тэкст я пішу не для Насці.
Для Насці гэты тэкст павінна была пісаць маладая журналістка нейкай там раёнкі… Але, блін, не піша. Бо гэта ўжо «культура прамога дзеяння», якой беларусам і не стае.
Гэта каб я, пабачыўшы Насцю і яе сяброўку, сказаў: «Дзевачкі, вы — дурніцы. Вазьміце два нармальныя кубкі і працягвайце далей». Але ў мяне няма двух кубкаў, якія прадавачкі могуць адпусціць табе на касе па пяцьсот «рэ» за штуку. У мяне ёсць Інстаграм і 5 тысяч падпісчыкаў у фэйсбуку. Я не дапамагу Насці…
«Устала. У душ схажу і максімум «Дом-2» пару серый пасматру», — рэзюмуе пад’еўшая Насця. Выйшлі яны ў Крычаве. Далей, на Хоцімск, мяне праважаў танк-манумент на пляцоўцы аўтавакзала. Насця яго тут кожны раз, бачыць… Відаць, таму танкі так моцна хвалююць Насцю. Давай, Насця, бывай…
За вакном цёмна. Дзе мы едзем, я не разумею — колькасць гарадоў, праз якія праехалі, ужо не магу ўзгадаць правільна. Здаецца, што гэты аўтобус ужо ніколі не прыедзе. Ён проста рухаецца ў прасторы, дзе за вакном поле, лес, крамы «Родны кут», запраўкі, рэчкі і масты… Гэта аўтобус, які вывозіць цябе ў іншую прастору.
Нейкая вёска. Забялышын. Рэзка спыняецца аўтобус. У салон залятае мужчына, гадоў пад 30, і схіляецца за загародку да кіроўцы.
«Друг, памагі. Бацька ў коме — нада ў бальніцу». Вакол пустое маўчанне. Чуваць толькі рухавік буса. «Памагі. Во, пілі, і бацька не прасынаецца. Давай падвязём, га?!» Кіроўца да просьбаў падпітага, ці то мужыка, ці то яшчэ пацана, халодны: «Я табе не хуткая. Бацька ў коме — праспіцца і будзе нармальна… Давай, не затрымлівай».
Так, калі б я быў кіроўцам аўтобуса, які 9 гадзін вязе людзей ад цэнтра некуды ўправа па мапе, то я б таксама так адказаў…
Даехалі. Хоцімск. Па дарозе я не сустрэў машыны хуткай, яна толькі адсюль, з райцэнтра, можа ехаць — значыць, бацька з комы выйшаў ці проста памёр, як алкаш. А можа і не алкаш ён ўвогуле..?
Цёмна. Ліхтары абапал вуліцы. У Асвеі я жыў у падпісчыцы «НН», у Камарыне у гатэлі з будаўнікамі малочнай фермы, у Высокім — здымаў дом у бізнэсоўца Васіля Васільевіча. У Хоцімску з гатэлем не выйшла — усе месцы занятыя працаўнікамі «Аблгаза». Іду ў інтэрнат ПТВ.
Сонны вахцёр выдае ключы ад «гатэльнага нумара». Тры ложкі, тэлевізар, па-савецку прыстойна, можна жыць і спаць. 16 тысяч за суткі.
Кастрычніцкі ранак. Вільготна і туман. Іду ўздоўж яркіх дамкоў. Нязвыклае для райцэнтра, мяне сустракае хоцімскае кола агляду. Не працуе ўжо. Восень. Але яно ўражвае — сярод шэрагу аднапавярховых клінаў вясковых дамоў стаіць гэта кола агляду. Як у кіно… Пра райцэнтр.
Вольга Пятроўна спяшаецца. Будзе дождж. А дровы не складзеныя яшчэ. Жыхары гэтага мястэчка рыхтуюцца да зімы. Кожны па-свойму, але схема такая як і некалькі стагодддзяў таму: складаюцца дровы, пераворваюцца палеткі, прадаецца выгадаваная скаціна, рыхтуецца цёплая вопратка…
Вольга Пятроўна жыве на вуліцы 50 гадоў СССР. Перажыла яна па гадах і назву вуліцы і сам СССР. Ёй — 83. Бацька ў 20-я быў «нэпманам» — меў зямлю і гаспадарку, наймаў парабкаў. Угаварылі (ўмелі ўгаворваць, так) пайсці ў калгас. Стаў кіраваць фермай. Асудзілі за паморак скаціны, і памёр ён недзе на перасылцы пад Тулай. А потым была вайна…
«Аралі на сабе. Нацярпеліся…» — працягвае Вольга Пятроўна. Потым паказвае ўласнаручна зробленыя ручнікі і настольнікі. Пакінула сабе толькі самае дарагое — астатнія рэчы здала ў краязнаўчы музей.
Уся хата завешана саматканымі і пакупнымі настольнікамі, дыванамі, цыратамі… І сама яна, у квяцістым, хоць і выцвілым на сонцы, халаце, гарманічна ўпісваецца ў свае інтэр’еры. Ікона, як лекі для душы, і стол з медыкаментамі, як лекі для цела, стаяць у Вольгі Пятроўны ў адным куце.
Потым скардзіцца на суседа — адабраў зямлю. Ну як адабраў — плот новы паставіў на метр бліжэй да гароду Вольгі Пятроўны. Кажа, што будзе пісаць Прэзідэнту, але баіцца. Потым зноў пра бацьку. Пра дачку. Пра вайну…
Нашы «бабулькі» — гэта машыны часу. Толькі яны перамяшчаюць цябе не ў какнрэтныя месца і час, а зносяць тваю свядомасць ва ўсе эпохі свайго жыцця і жыцця блізкіх. Прыватная гісторыя тут і цяпер. Уся.
Хоцімск — акуратнае, дагледжанае мястэчка. Не без прыкмет запусцення, але нічым як бы і не вылучаецца ад іншых перыферыйна-памежны беларускіх гарадкоў. Усё як ва ўсіх… Ну хіба што кола агляду. А мяжы няма. Ёсць толькі знак. Як у Быкава. Толькі ў яго быў знак бяды, а тут знак мяжы.
Мяжа тут была даўно, дакладней яе няма тут больш за тры стагоддзі. І ўвогуле была яна не тут, а далей — за Смаленскам. Мяжа ВКЛ з Маскоўскім княствам, Рэчы Паспалітай з Расійскай Імперыяй.
Змяняючыся за стагоддзі, усходняя мяжа беларусаў дэвальвавала сябе як аб’ектыўны панятак… І, верагодней за ўсё, мяжа беларусаў з Расіяй з’явіцца тут вельмі не хутка. Але гэта ўжо пытанні палітыкі і культуры. Масавай ці прамога дзеяння.
Беларусы — гэта аматары памежжа. Яны любяць быць побач, але не тут, любяць быць і тут і там, скраю і як бы з вамі. Але заўсёды недзе збоку і ў сабе. Памежжа заўсёды з беларусамі і ў іх. У такіх месцах гэта проста больш адчувальна.
Памежжа — гэта месца, дзе сканчаецца краіна, калі ты адсюль звальваеш «за палітыку» вучыцца ў Польшчу. Ты проста едзеш міма яе, а яна міма цябе. І пачынаецца, калі ты вяртаешся сюды з семінара ці Акропаліса… Пачатак і канец.
Хоцімск — чысты і правінцыйны. Так бы напісалі рускія турысты на майскія святы з мінскага гатэля па вай-фаі. Але яны едуць па іншай дарозе ў сталіцу. Хоцімск застаецца ўбаку. Але ён сапраўды чысты. Ламачча і металалому ў дварах няма. Металалом тут — бізнэс. Яго здаюць у вёску на тэрыторыі Расіі, дзе з шасці двароў — два закінутыя, а ў чатырох — пункты прыёму металалому.
Хоцімск вычысцілі ўвесь — не знайсці і цвіка. Мяжы няма, а быццам і ёсць. Таму караваны ГАЗэляў, загружаных металам, на памежных дарогах пачала лавіць міліцыя — кантрабанда. Гэта свая форма памежнага бізнэсу.
Уся цікавостка ў тым, што беларускі металалом з ваколіц Хоцімска рускія прадавалі назад у Беларусь, на БМЗ. Такая логіка памежжа… Цяпер цэны на лом у Беларусі і Расіі прыкладна аднолькавая, і бізнэс зварочваецца — нерэнтабельна.
Цёпла. Крутая восень. Лістоты амаль ужо няма і ад таго прастора робіцца татальна празрыстай. «На абед у нас не ганяюць. Пріяжджаюць(!) на поле і дояць тут. Бяруць вёдры, садзяцца…». Вось, гэта звонкае «р» — крутая моўная асаблівасць гэтага рэгіёну. Хацімчане кажуць не бяры, а «бярі», курэй — «курей».
Так размаўляў і пастух ля кароў. З пугай і ў куртцы-плашчы. Позірк яго адразу падаецца суворым, але, калі я падыйшоў бліжэй, ён здаваўся мне расслабленным і нейкім ў сабе. Колас і Купала з такіх пастухоў, відаць, і пісалі сваіх Мужыкоў. Я не пытаюся яго імя. Ён павінен заставацца як купала-коласаўскі «Дурны мужык»… Не ананімны, але безыменны. Такіх беларусаў шмат.
Тры кіламетры ад Хоцімска. Лес. Мяжа з Расіяй. Смаленшчына, Браншчына і Чарнобыльская зона таксама недзе побач… Іду ў грыбы з Людмілай. Можна сказаць, шпацыруем. Пераходзім дарогу і з-за ялінак паказваецца знак тэрыторыі Расійскай Федэрацыі.
«І што, мы ўжо ў Расеі (так, яны тут кажуць «Расеі»)», — кажу я Людміле. «Ну так», — і рэжа грыбы… Людміла ідзе далей, ужо ў Расеі, за знакам яна… Яшчэ адна міфічная мяжа, але такая важная для беларусаў. Чытаю ўважліва надпіс на цвілым пастаменце: «Российская ФедИрация»… Не, не чуў.
Вяртаючыся назад у Хоцімск, заяжджаем у вёску, дзе засталося два двары. Шаладонаўка. Сярод дзясяткаў закінутых дамкоў паабапал віхлястай вуліцы ледзь-ледзь знаходжу жылы дом. Гаспадыню клікаў і шукаў хвілін 10.
З’явілася. Узнерваваная і стомленая, немаладая жанчына жаліцца: «Карову нешта панесла… Пара здаваць. Камерсанты не едуць — далёка. На ўсю вёску два двары — мой і гэтай сям’і алкашоў… Сёння ўзялі дзесяць «віна». Праз дні тры пайду глядзець — ці жывыя…», — сказала яна.
Сумны выраз яе твару супаў з выглядам белага сабакі, які сядзеў на ганку побач. Жывуць яны ўдвух. Побач.
«Кончаныя правінцыялы», напісаў калісьці каментатар Уткін пра беларусаў. Так, правінцыялы. Правінцыялы правінцыі, з колам агляду, гэкаючай Насцяй з кірыешкамі, разбуранымі замкамі, Дурным Мужыком і мяжой, якая ёсць недзе ў кожным з нас і няма яе недзе тут. Але ў гэтых кончаных правінцыялаў хаця б назва краіны на ўездзе напісана без памылкі…
***
Хоцімск
Мястэчка ў Магілёўскай вобласці, раённы цэнтр. Насельніцтва — 6,7 тысяч чалавек. Стаіць на рацэ Бесядзь. Упершыню згадваецца ў 1709-м. Спачатку ў Крычаўскім графстве, потым у Клімавіцкім павеце Магілёўскай губерні. Быў раённым цэнтрам Калінінскай вобласці. Пры ўзбуйненні БССР вярнуўся ў Магілёўскую вобласць.
