Найти
24.02.2020 / 21:4425РусŁacБел

Якая моўная палітыка будзе ідэальнай, калі «мы» прыйдзем да ўлады?

Зрабіць беларускую адзінай дзяржаўнай пасля сённяшняй русіфікацыі нерэальна, мяркуе Ян Фалькевіч. А вось фінская мадэль магла б спрацаваць.

Некалькі тыдняў таму давялося пабачыць адразу некалькі інтэрнэт-дыскусій, прысвечаных будучай моўнай палітыцы Беларусі, «калі мы прыйдзем да ўлады»; нагодай для іх было 30-годдзе Закона аб адзіным дзяржаўным статусе беларускай мовы ў БССР.

Галоўнай ідэяй, шырока падтрыманай, умоўна кажучы, нацыянальна арыентаванымі ўдзельнікамі дыскусіі, была неабходнасць поўнай касацыі афіцыйнага двухмоўя, усталяванага праз сумнеўны і наўрад ці легітымны рэферэндум 1995 года.

Важным аргументам былі тэзісы даследчыцы-гісторыка Алены Маркавай, якая на базе мноства крыніц паказвае актыўную падтрымку прадстаўнікамі розных арганізацый і сацыяльных груп палітыкі дзяржаўнай беларусізацыі. З незразумелых прычын актыўная кампанія ў падтрымку беларусізацыі ў некаторых з тых размоваў выдавалася за электаральную падтрымку праекта, але гэта не надта змяняе сутнасць сітуацыі.

Тым не менш, ужо праз 5 гадоў пераважная большасць падтрымала вяртанне расійскай мове статусу другой дзяржаўнай. Не адмаўляючы высокай верагоднасці фальсіфікацый, праблематычнага канстытуцыйнага статусу гэтага рэферэндуму і ў цэлым выразна нездаровага палітычнага клімату ў краіне, немагчыма не адзначыць відавочнае: вынікі рэферэндуму паказвалі рэальную электаральную падтрымку пэўнага палітычна-культурнага праекта ва ўмовах абвастрэння грамадскай палярызацыі.

За гады кіравання Лукашэнкі русіфікацыя толькі паскаралася. Працэнт людзей, якія называюць расійскую роднай, значна павялічыўся, колькасць беларускамоўных школ зніжалася, роўна як і прадстаўніцтва беларускай мовы ў мас-медыя. Канчаткова абруселі многія мястэчкі і невялікія гарады, куды менш чуваць мілай вуху трасянкі на вуліцах сталіцы. Пераважная большасць насельніцтва (г. зн. акрамя стабільнага электаральнага ядра нацыянал-дэмакратычнай апазіцыі) нібыта не супраць. Эканамічныя праблемы (кшталту закона аб дармаедах) выклікаюць куды большы электаральны непакой, чым гаротны стан матчынай мовы.

Разам з тым відавочна, што сам факт беларускай дзяржаўнасці за апошнія 30 год стаўся куды больш прывычным, нарматыўным фактам рэальнасці, як мінімум проста праз тое, што гэтая дзяржава хоцькі-няхоцькі існуе і сяк-так выхоўвае новых грамадзян праз свае размаітыя інстытуты. У адрозненне ад першай паловы 90-х, калі шмат для каго з грамадзян сэнсавае напаўненне беларускай незалежнасці было досыць праблематычным і ішло хутчэй постфактум дзяржаўнасці, у 2020-м годзе наяўнасць згоды датычна каштоўнасці беларускай дзяржаўнасці бадай што не з’яўляецца праблемай.

Такім чынам, склаліся пакаленні, збольшага лаяльныя да беларускага дзяржаўнага праекта, але з расійскай мовай у якасці роднай. У той жа час нацыянал-дэмакратычныя палітыкі і інтэлігенты нярэдка драматычна забываюць пра пытанне грамадскага кансэнсусу, разважаючы пра пытанні будучай моўнай палітыкі. Асэнсаванне электаральных памылак, дзеля якіх у 90-я нацыянал-дэмакратычны праект прайграў квазі-савецкаму аўтарытарнаму папулізму, відаць, застаецца яшчэ наперадзе.

Ці можа быць паспяховай палітыка мусовай планамернай беларусізацыі? Тэарэтычна, канечне, можа. Як слушна заўважалася ў інтэрнэт-дыскусіях, наўрад ці яна будзе гвалтоўнай; патэнцыял нізавой палітычнай мабілізацыі маўклівай расійскамоўнай большасці вельмі нізкі. З гэтым, аднак, ёсць дзве праблемы — палітычная і маральная.

Палітычна праблема палягае ў тым, што такі падыход стварае новыя магчымасці для новага папулізму.

Хто гарантуе, што сцэнарый першай паловы 90-х не паўторыцца яшчэ раз, калі «мы» прыйдзем да ўлады?

Маральная праблема шырэйшая: маўклівая рускамоўная большасць з нізкім мабілізацыйным патэнцыялам — гэта ў прынцыпе і ёсць беларускі народ, супольнасць раўнапраўных грамадзян. Але пра гэта ў канцы.

***

Якой жа тады можа быць устойлівая моўная палітыка, якая сумяшчала б паважлівае стаўленне да розных культурных груп грамадзян і адначасова з тым рэагавала б на наяўны даволі шырокі запыт на большую ролю беларускай мовы ў публічным жыцці? Здаецца, пачаць можна проста з рэальнага дзяржаўнага двухмоўя, не забягаючы далёка наперад.

Часам у прыклад прыводзяць ірландскую мадэль, дзе ірландская мова поўнасцю абароненая дзяржавай, з’яўляючыся важнай часткай нацыянальнай ідэнтычнасці; абсяг ірландскай як размоўнай, аднак, няспынна скарачаецца. Трэба меркаваць, перспектывы беларускай мовы ўсё ж больш аптымістычныя.

Больш удалым прыкладам для Беларусі выглядае фінляндская мадэль, дзе фінская і шведская з’яўляюцца абсалютна раўнапраўнымі дзяржаўнымі мовамі.

Такая сітуацыя з’яўляецца вынікам складанага кансэнсусу, паўсталага ў няпростых гістарычных умовах; яшчэ ў пачатку ХХ ст. пераважная большасць прадстаўнікоў сацыяльных элітаў і гараджан у цэлым была шведскамоўнай, у той час як фінскамоўныя заўсёды гістарычна складалі пераважную большасць насельніцтва ў цэлым.

На сённяшні дзень кожны муніцыпалітэт, дзе прадстаўнікі адной з моўных груп (звычайна вядзецца пра шведскамоўных фінаў) складаюць 8% насельніцтва альбо налічваюць прынамсі 3000 чалавек, з’яўляецца двухмоўным, з поўным дубляжом на дзвюх мовах усіх надпісаў і школьнай інфраструктуры, наяўнасцю спансаваных дзяржавай адукацыйных і культурных інстытуцый на дзвюх мовах. Такім чынам, двухмоўнымі з’яўляюцца і Хельсінкі, дзе шведскамоўныя складаюць блізу 5,7% насельніцтва (але больш за 3000 чалавек). У кожнай школе краіны вывучаецца прадмет «другая дзяржаўная мова» (шведская, а ў муніцыпалітэтах са шведскамоўнай большасцю — фінская). Без паспяхова здадзенага экзамену па другой дзяржаўнай мове немагчыма паступіць ва ўніверсітэт і займаць якія-кольвек дзяржаўныя пасады па ўсёй краіне (у тым ліку і ў аднамоўных муніцыпалітэтах).

Безумоўна, падобнага кшталту сістэма мусіць быць адпаведна прыстасаванай да беларускай рэчаіснасці, улічваючы канечнасць інстытуцыйнай падтрымкі і развіцця беларускай мовы ў наяўных геапалітычных і гістарычных варунках, лінгвістычную блізкасць расійскай і беларускай і, што найважнейшае, наяўнасць заўважнай колькасці расійскамоўных па жыцці беларусаў, якія жадалі б большай ролі беларускай у публічным жыцці.

Такая мадэль дазволіла б устойліва замацаваць беларускую мову ў тых сельскіх мясцовасцях, дзе гэта наўрад ці выкліча хоць якое абурэнне, адначасова забяспечыўшы ўмовы яе развіцця і пашырэння ў гарадах.

Больш важным наступствам «фінляндскай мадэлі» з’яўляецца свайго кшталту інстытуцыйны абавязак да ўзаемнай павагі, у якой кожная моўная група пачуваецца роўна прадстаўленай на сімвалічным узроўні (наколькі гэта, канешне ж, магчыма ва ўмовах колькаснай дыспрапорцыі).

Ці перавод паловы насельніцтва ў статус грамадзян другога гатунку паспрыяў бы кансалідацыі грамадства? У той жа час узаемная павага і гарантыі роўнай рэпрэзентацыі могуць запэўніць устойлівы грамадскі кансэнсус, неабходны для эфектыўнай рэвіталізцыі беларускай мовы. Няўжо для адэкватнага чалавека было б праблемай, калі б тая самая прадавачка ў адказ на тую самую легендарную замову гарбаты адказала б «простите, я не поняла, объясните пожалуйста?».

Больш за тое, падобны механізм паспрыяў бы захаванню і іншых моў Беларусі, калі б тыя ж польская і ўкраінская (ці нават нейкі варыянт палескіх гаворак) мелі б статус роўны дзяржаўнай у тых раёнах і сельсаветах, дзе палякі і ўкраінцы складаюць заўважную меншасць, а без ведання гэтых моў нельга было б займаць там дзяржаўныя пасады.

***

Вернемся да маральнай праблемы: стасункаў нацыянальна арыентаваных інтэлектуалаў і шырокіх мас насельніцтва. Ці ёсць дзе ў сучасным свеце такія краіны, дзе родная мова большай паловы грамадства і побытавая мова прыкладна 70% не мела б дзяржаўнага статусу? Ці можа нармальна існаваць грамадства, у якім ~20% грамадства ўважаюць астатнія 80% за манкуртаў, якія мусяць маральна выправіцца, пакорліва прыняўшы мудрасць 20%?

Часты аргумент пра гістарычную несправядлівасць русіфікацыі ў прынцыпе слушны. Відавочна, дамінаванне расійскай мовы ў Беларусі мусіць быць праблематызаваным, хоць сітуацыя выглядае досыць складанай, як гэта нярэдка бывае ў посткаланіяльных умовах: савецкай русіфікацыі папярэднічала савецкае ж стварэнне ўсіх беларускіх інстытуцый мадэрнай дзяржаўнасці. Сучасная сітуацыя, аднак, у якой з дыскрымінацыяй у Беларусі нярэдка сутыкаюцца беларускамоўныя, канешне ж, нікуды не вартая.

Праблема, аднак, палягае ў тым, якія высновы робяцца з гэтага факту несправядлівасці. Урэшце, кожны факт моўных зменаў абумоўлены няроўным, несправядлівым размеркаваннем улады: і славянізацыя балтамоўнага насельніцтва сучаснай Беларусі пачынаючы з канца 1-га тысячагоддзя н.э., і імклівы заняпад польскай і ўкраінскай моў у Беларусі ў апошнія 70 гадоў.

На вялікі жаль, свет поўніцца несправядлівасцямі. Рэдка калі, аднак, люстэркавае пераварочванне балансу ўлады на карысць прыгнечаных спрыяла ўстойліваму і гарманічнаму развіццю палітычных супольнасцяў. Бо пошук раўнапраўнага кансэнсусу, здаецца, ёсць адзіным магчымым шляхам для ўстойлівага развіцця.

Дзесьці ў тых самых інтэрнэт-дыскусіях гучалі згадкі Украіны як прыкладу паспяховай моўнай палітыкі; гэта, канешне ж, гучыць проста камічна. Менавіта немагчымасць адэкватнага ўключэння расійскамоўнага ўсходу і поўдня краіны ў нацыянальны праект была галоўнай культурнай праблемай Украіны апошнія тры дзесяцігоддзі.

Няварта абвінавачваць у агрэсіі яе ахвяру, але калі палітыка — гэта мастацтва магчымасцяў, то трэба прызнаць, што адзінае, што дала адмена закона пра рэгіянальныя мовы ў лютым 2014 года — гэта яшчэ больш магчымасцяў для мабілізацыі насельніцтва ўсходу Украіны на карысць расійскага агрэсара. Нядаўняя ашаламляльная перамога Зяленскага, якая дагэтуль злуе ўкраінскіх нацыянал-інтэлектуалаў — заканамерны вынік, акрамя іншага, і культурнай палітыкі, накіраванай на падзел грамадзян на лепшых і горшых.

Такім чынам, пошук устойлівага палітычнага і культурнага грамадзянскага кансэнсусу і здольнасць дамаўляцца менавіта датычна падставовых рэчаў — сэнсавага напаўнення паняццяў «нацыя» і «дзяржава» — мае быць найважнейшай якасцю тых палітыкаў, якія будуць прыходзіць да ўлады пасля цяперашняга аўтарытарызму. Такі кансэнсус, несумнеўна, будзе на карысць і ўстойліваму адраджэнню беларускай мовы.

Калі не закладаць расійскую агрэсію як кансалідуючы фактар — барані Божа ад такой кансалідацыі! — такі кансэнсус можна дасягнуць толькі тады, калі ісці ад рэчаіснасці, а не ад нарматыўных мадэляў таго, як мусіць быць уладкаваная «нармальная нацыянальная дзяржава». Канечнай будзе менавіта ўзаемная павага культурна розных груп насельніцтва.

З боку нацыянал-дэмакратычнай інтэлігенцыі гэта азначае перастаць казаць пра расійскамоўных суграмадзян як пра недасканалых крэолаў, якія паўсталі на свет у выніку зламыснага скажэння, учыненага варожымі сіламі, і якіх трэба павучаць таму, як трэба быць маральна правільнымі чальцамі нацыі.

***

У адным з каментароў у адной з інтэрнэт-дыскусій прагучала адна з больш канкрэтных прапаноў: ціхенька вярнуць адзіную дзяржаўную мову праз некалькі год «нашай» улады, не акцэнтуючы на гэтым непатрэбную ўвагу. Іначай кажучы, зноўку надурыць электарат, толькі, у адрозненне ад ППРБ, у ідэалагічна слушны, дэкаланізацыйны бок. Належыць задумацца, ці адпавядае гэта нашаму разуменню дэмакратычнай улады?

Ян Фалькевіч; фота Telegram-канал bielarusizacyja 

Хочешь поделиться важной информацией
анонимно и конфиденциально?

Клас
Панылы сорам
Ха-ха
Ого
Сумна
Абуральна
Чтобы оставить комментарий, пожалуйста, включите JavaScript в настройках вашего браузера
Чтобы воспользоваться календарем, пожалуйста, включите JavaScript в настройках вашего браузера