«Для пропитания я воровал плавленые сырки». Большое интервью с победителем премии Гедройца Ильей Сином

«Наша Ніва»: Пра ваша асабістае жыццё мала інфармацыі. Вы закрыты чалавек?

Ілля Сін: Можа, яно і так. Навошта прамаўляць urbi et orbi тое, што варта шаптаць камусьці на вушка, або даставаць з шафы свае шкілеты — пагатоў, яны ў мяне там пыльныя, бо хлопец я неахайны. Лічу, што

ёсць два віды вычварэнняў: калі грамадства ўтрапёна лезе ў асабістае жыццё чалавека і калі чалавек сам расчыняе перад усімі дзверы сваёй спальні. Нешта падобнае часта робіцца сёння ў фармаце разнайстайных гей-прайдаў.

«На мяжы 13 і 14 гадоў я пачаў верыць у Бога, гаварыць па-беларуску, паліць і пісаць вершы»

«НН»: З якой вы сям’і?

ІС: Мама — доктар фізматнавук, бацька, які сёлета трагічна загінуў у выніку няшчаснага выпадку, таксама меў тэхнічную спецыяльнасць. Таму літаратура ў мяне — гэта не спадчыннае, не хвалюйцеся. Наадварот, да маіх творчых экзерсісаў стаўленне заўсёды было крайне скептычнае — як да ўсяго, што незразумелае і не прыносіць грошай. Але гэта мяне адно загартоўвала.

«НН»: Ці былі бунтаром у падлеткавым узросце?

ІС: Мой падлеткавы век выпаў акурат на той час, калі… усё адбывалася вельмі хутка. Такі час татальнай акселерацыі. Быў самы што ні ёсць тэктанічны злом эпох. Гадоў у 10 я яшчэ з’яўляўся перакананым камуністам — прычым, як я неўзабаве зразумеў, адзіным з класа, бо ўсім астатнім было проста фіялетава. А ўжо год у 11—12 радыкальна змяніў погляды. Памятаю, як азіраліся цётачкі ў аўтобусе, калі мы з сябрам ехалі ў свой Зялёны Луг з «англійскай» 64-й школы. Ад хлапчукоў з ранцамі яны чулі тыя палітычныя выказванні (прычым даволі грунтоўныя!), за якія на іх памяці расстрэльвалі. 

А недзе на мяжы 13 і 14 я літаральна цягам некалькіх месяцаў пачаў верыць у Бога (раней паспеў пабыць і перакананым атэістам), гаварыць па-беларуску, паліць і пісаць вершы. Да ўсяго, паветра літаральна брыняла рознымі ідэямі — нярэдка даволі нетрывіяльнымі. Гэта быў час, калі людзі цэлымі начамі спрачаліся за кубачкам кавы, як удасканаліць свет.

Таму і нядзіўна, што на пачатку свайго літаратурнага шляху я вызнаваў розныя вар’яцкія ідэі — сёння ўжо не надта добра памятаю, якія менавіта і чаму. Зрэшты, тады мяне вабілі нават не столькі ідэі, колькі няўрымслівая псіхічная плынь, здатная зруйнаваць усе бар’еры штодзённасці і трывіяльнасці. У гэтым была нейкая авангардысцкая прага «абнавіць» і чалавека, і слова, і ўсё-ўсё.

«НН»: Вы пачыналі з прыгодніцкіх раманаў на рускай мове. Чаму па-руску? І калі на беларускую перайшлі?

ІС: Пачынаў я гадоў у 11. Беларускую я тады не ведаў і шчыра не любіў. Меў па ёй «траяк» у школе і зайздросціў тым, хто быў ад яе вызвалены. Хаця ўжо тады з вышыні сваіх гадоў крытыкаваў КПСС і быў прыхільнікам БНФ. А паўплывала на мяне сутыкненне з беларушчынай несавецкай: аднойчы па дарозе на лецішча бабульчына сяброўка набыла першы нумар газеты «Свабода» з усімі гэтымі мяккімі знакамі.

Потым былі кружэлкі «Мроі» і «Уліса», публікацыі і кнігі Адама Глобуса, Ігара Бабкова, Таццяны Сапач… У выніку я кінуў прэстыжную англійскую школу і пайшоў у Коласаўскі ліцэй. 

Тут важна падкрэсліць: мяне гэта ўсё зацікавіла не таму, што разумныя дзядзькі знайшлі спосаб дагрукацца да пацана, які краў у крамах плаўленыя сыркі. Наадварот, для мяне адкрыліся новыя далягляды і з’явіўся стымул для росту.

«НН»: Вы кралі плаўленыя сыркі?

ІС: Была справа. Упершыню прызнаюся ў гэтым публічна.

«НН»: Дзеля экстрыму гэта рабілі?

ІС: Не, «для пропитания». Тады сярод дзятвы лічылася добрым тонам самім здабываць сабе хлеб штодзённы.

«Працэнцік з продажаў кніг маюць хіба пара-тройка асобаў»

«НН»: Чаму Сін? [Сапраўднае прозвішча пісьменніка Свірын — «НН».]

ІС: Шчыра кажучы, не памятаю: даўно тое было. Але мне заўсёды падабалася тая шматзначнасць, якую ўтвараюць гэтыя тры літары. Да ўсяго,

з нагоды псеўданіму часта ўзнікалі нейкія казусы, людзі пыталі, хто я па нацыянальнасці. А значэнняў у яго так шмат, што яны, здаецца, анігілююць адно адно. Але мне больш за ўсё падабаецца адсылка да англійскай — «грэх». Хваравітая і важная для мяне тэма.

«НН»: Як выглядаюць будні пісьменніка?

ІС: У кожнага па-свойму. Нехта ідзе на працу ў школу, нехта ў цырульню, нехта ў ІТ-кантору… Аднойчы пазнаёміўся з сатырыкам-байкапісцам, які працаваў забойшчыкам на мясакамбінаце. Прычым вы не падумайце лішняга: гумар у яго быў такі чыста «вожыкаўскі».

Маім асноўным месцам працы сёння з’яўляецца невялічкая студыя гістарычнага кіно, якой кіруе такі мэтр, як Уладзімір Бокун, і мне там падабаецца.

Ужо хаця б таму, што мы разлічваем на беларускі рынак, а не на расійскі. Хаця ў гэтым, канечне, таксама і праблема. 

Карацей, можна сказаць, што Ілля Сін — гэта такі касцюм Бэтмэна, які ўпотайкі вісіць у мяне ў шафе і які я апранаю хіба раз-пораз, у душэўным парыве.

«На свеце ёсць купа істотных рэчаў, апрача таварна-грашовых адносінаў»

«НН»: У адным з інтэрв’ю вы казалі, што ў Беларусі няма літаратурнага рынку. Патлумачце.

ІС: Здаецца, тут і тлумачыць няма чаго: тая купка людзей, якія чытаюць па-беларуску, ніяк не могуць забяспечыць задавальненне амбіцый і дабрабыт наяўнай у нас плоймы пісьменнікаў. Болей за тое, наш спажывец за інфармацыю плаціць наогул не прызвычаіўся, і наўрад ці сёння можна змяніць гэты статус-кво. Хто купіць за 15 рублёў танюткі зборнік маладога паэта, калі доступ да ўсіх здабыткаў сусветнай культуры лёгка атрымаць за лічаныя секунды — і зусім бясплатна?

Таму колькі б ні казалі «халва», у роце ад гэтага салодка не становіцца — толькі моташна. Арыентацыя на камерцыйны поспех, па-першае, пазбаўляе літаратуру шчырасці, бескампраміснасці і адкрытасці да навізны, а па-другое — славы ды грошай яна таксама не прыносіць. Дурацкая сітуацыя, ці не так? 

Перакананы ў тым, што беларуская сучасная літаратура — гэта праект сам па сабе сацыяльны. Ён важны не праз свой камерцыйны патэнцыял, а зусім па іншых прычынах. Гэта спосаб камунікацыі паміж людзьмі, методыка адлюстравання рэальнасці і фантазій, форма самавыяўлення — на свеце ёсць купа істотных рэчаў, апрача таварна-грашовых адносінаў.

Ды і якім можа быць таварам зборнік маладога паэта? Ён здатны выклікаць цікавасць або цікаўнасць, стаць тэмай для размовы… І тое ў тым выпадку, калі ты знойдзеш на яго хоць хвілінку часу. 

Пазіцыянаванне важнае таму, што мысленне вызначае свядомасць. І калі б мы ўспрымалі сучасную літаратуру менавіта як сацыяльна значны праект, замест купкі лавачак у нас з’явілася б буйное інтэрнэт-выдавецтва, якое б працавала па прынцыпе free donation. Падазраю, колькасць чытачоў павялічылася б у разы. 

Пагатоў, сёння беларуская кніга бадай недаступная для ладнай часткі мэтавай аўдыторыі. Відавочна, для студэнтаў 20—30 рублёў — гэта зашмат. Але выдаўцы кажуць, што кошты такія вялікія праз малы наклад, рытэйлеры накручваюць па поўнай, бо мала пакупнікоў, а трэба ж плаціць арэнду і ўсё такое. А мала іх у тым ліку і праз вялікія цэны. У такім замкнёным коле мы бегаем бы тая вавёрка ўжо каторы год.

Рынак дыктуе свае законы, і яны няўмольныя. Менавіта таму ў больш-менш развітых дзяржавах культурная палітыка выступае ў ролі амартызатара гэтага ўздзеяння. Навошта? Бо вельмі важна, каб усе працэсы ў мастацтве адбываліся натуральна. Гэта як у стаўленні да навакольнага асяроддзя. Яшчэ параўнальна нядаўна людзі гадавалі і бераглі толькі тых істотаў, з якіх яны маглі мець нейкую карысць. Нашы продкі не надта дбалі, каб у лесе не перадохлі ваўкі або якая там вяртлявая чаротаўка. У лепшым выпадку іх проста не чапалі.

Сёння свядомасць, на шчасце, змянілася. У трэндзе паняцце «біялагічная разнастайнасць», і людзі разумеюць, што кожная істота мае права на існаванне, нават калі яна бескарысная або нават брыдкая. Болей за тое, яна самакаштоўная і мае права жыць так, як хоча — хай сабе і ў запаведніку! І калі папуляцыя гэтай пачваркі аказваецца на мяжы зніштажэння, сур’ёзныя дзядзькі ствараюць цэлыя праграмы, каб не даць ёй адысці ўнівеч. Бо любое парушэнне экасістэмы можа неспадзеўкі спарадзіць «эфект матылька».

Думаю, падобны падыход варта культываваць і ў дачыненні да мастацтва. Як я гэта бачу на практыцы? Будзе здорава, калі, скажам, журналісты пачнуць заўважаць цікавых аўтараў проста таму, што яны вартыя пэўнай увагі — а не толькі праз прэміі або скандалы.

«НН»: Пісьменнік — выдавец. Як часцей працуе гэта схема? Наклады выдаюць за свае грошы? Ці выдавецтвы бяруць на сябе выдаткі, а пісьменніку — працэнцік з продажаў?

ІС: Працэнцік з продажаў — гэта тое, што тычыцца хіба пары-тройкі асобаў, здатных прадаваць свае кнігі накладам у тысячу і вышэй. Я да гэтай кагорты не належу, але мне неяк заўсёды шчасціла проста выходзіць у нуль.

А зазвычай бывае іначай: кнігі выдаюцца коштам аўтараў. На сёння пісьменнікі — гэта свайго кшталту атланты, якія трымаюць на сваіх не такіх ужо і мажных плячах усю інфраструктуру: і выдавецтвы, і рытэйл. Калі б яны не трацілі на ўласнае дзіўнае хобі свае крэўныя, усё б, падазраю, наогул загнулася. Адпаведна, атрымалася дзіўная сітуацыі: не інфраструктура падтрымлівае аўтараў, а наадварот. Ды і выдавецтвы, жыццё якіх не надта салодкае, вымушаныя дбаць найперш не пра творчы аспект, а пра эканамічны. Усё гэта можа змяніцца толькі тады, калі будзе стабільная фінансавая падтрымка беларускіх выданняў.

«Працую з ранку да ночы, як і ўсе нармальныя грамадзяне»

«НН»: Наколькі рэальна ў Беларусі зарабляць літаратурай? Якія ганарары?

ІС: Спытайце ў тых, хто іх атрымлівае. 

«НН»: За што вы тады жывяце?

ІС: Працую з ранку да ночы, як і ўсе нармальныя грамадзяне. Па шчырасці, у нечым такі стан рэчаў мяне нават задавальняе. Ніколі не хацеў быць прафесійным пісьменнікам ды штодзень утрапёна выціскаць з сябе прасякнутыя непадробнай жарсцю радкі. Думаю, фальшу ў нашым жыцці і без гэтага не бракуе.

Таму даволі кампрамісны досвед суіснавання ў розных вымярэннях мне даспадобы. Пагатоў, існуе багата тэмаў, на якія мне хацелася б выказвацца мовай не літаратуры, а, скажам, журналістыкі.

Ёсць тыя праблемы, якія я ўспрымаю вельмі індывідуальна, а ёсць тыя, якія я адчуваю як частка соцыуму. Іх варта падзяляць. І знаходзіць для іх розныя спосабы адлюстравання. Бо звычайна калі літаратар у сваім творы пачынае выказвацца пра палітыку, атрымліваецца неяк па-дурацку. 

Таму Ілля Сін — гэта скончаны індывідуаліст, які робіць толькі тое, што лічыць патрэбным. А вось той сусед, які жыве з ім пад адной скурай, — акурат-такі вельмі сацыяльная істота. Ён імкнецца быць аб’ектыўным, неперадузятым і карысным сваёй Бацькаўшчыне. І піша не пра ўласныя комплексы і экзістэнцыйныя траўмы, а пра зруйнаваныя сядзібы і стан культуры на вёсцы — вось ужо папраўдзе праблема з праблем, пра якую ў сталічных колах нават і не ведаюць!

Праблема тут толькі адна: тая сфера, у якой я ўмею працаваць — журналістыка і гістарычнае кіно, — не тое каб надта ў нас запатрабаваная.

Гэта мы лічым сябе важнымі для дзяржавы і грамадства, а вось яны так, здаецца, не думаюць… І ў выніку на тое, каб быць Іллёй Сінам, у мяне часцяком банальна не хапае часу. Што крыўдна. 

«НН»: 14 тысяч рублёў для беларускага пісьменніка — вялікія грошы?

ІС: Ізноў жа, усё залежыць ад яго alter ego. Для беларускага пісьменніка, які працуе там, дзе працую я, гэта вялікія грошы.

«НН»: Ці ёсць у вас час думаць пра зямное? Не забываеце плаціць за тэлефон, камуналку?

ІС: Зямное ў кожным разе пра сябе нагадвае: есці ж хочацца! Паспрабуй за камуналку не заплаціць… Гэта духоўная сфера куды больш далікатная. І менавіта таму пагарджаць ёю нашмат прасцей.

«Люблю чытаць у качалцы, у перапынках між падыходамі»

«НН»: Ці шмат каго з беларускіх пісьменнікаў чытаеце?

ІС: Я перакананы, што чытанне кніг сваіх суродзічаў на канапе — гэта найбольш аптымальны ўдзел у літаратурным працэсе. І ён прыносіць куды болей спакою ды задавальненя, чым разнастайныя звадкі. На жаль, па акрэсленай вышэй прычыне, не маю для чытання ўдосталь часу. Але імкнуся прынамсі цікавіцца тым, што робяць калегі — хаця б праз праз публікацыі або нейкія ўрыўкі. Вось вершы на фэйсбуку заўсёды прачытваю. 

«НН»: Расказвалі неяк, што паэзію чытаеце ў «качалцы» ў перапынку паміж падыходамі. Неяк не паэтычна, не па-высокаму…

ІС: Не, гэта выдатны фармат, калі ў цябе хранічна няма часу на шпацыр з кніжкай па парку. За паўтары хвіліны адпачынку перад падыходамі акурат паспяваеш павольна ўсмактаць верш Паўля Цэляна. Што асабліва файна, у гэты час адпачывае не толькі тваё цела, але і свядомасць. 

«Імкнуцца быць лепшым за іншых — гэта, як казалі Святыя Айцы, «прелесть»

«НН»: У Беларусі на крытыкаў любяць крыўдзіцца. Кажуць, нельга крытыкаваць сваіх творцаў, бо добра, што культура хоць неяк развіваецца. Вы як да гэтага ставіцеся?

ІС: Найперш я думаю, што мы павінны быць шчырымі. Выказваць свае думкі і не баяцца наступстваў. На жаль, у нас яны і сапраўды могуць быць: пісьменнікам не хапае прызнання (камусьці сапраўды не хапае, а камусьці не хапаць будзе заўсёды), і гэтыя выпрацаваныя комплексы не могуць не давацца ў знакі. Адсюль і тыя шматлікія гатункі «бульбасрачу», якія многія людзі звонку блытаюць з літаратурным працэсам.

Але перад тым, як крыўдаваць на крытыку, трэба зразумець простую ісціну: калі няма шчырасці, камунікацыя паміж аўтарам і рэцыпіентам становіцца нейкай фальшывай. Не ведаю, як каго, але мяне такі стан рэчаў не задавальняе. 

«НН»: Уладзімір Садоўскі калісьці разнёс ваш раман «Лібіда». «Прэтэнцыёзная і пустая лухта», — напісаў ён. Як успрынялі крытыку?

ІС: Ізноў жа, гэта ягоная шчырая пазіцыя. Таму той прынцып, пра які я казаў вышэй, не парушаецца. Іншая рэч, што нагоды там былі прыведзеныя нейкія смешныя: маўляў, інверсійны след ад рэактыўнага самалёта не мог рассекчы аблокі (або нешта накшталт). Здаецца, і вожыку ясна, што тыя маркі самалётаў, якія лётаюць па мастацкіх творах, могуць і не такое рассекчы! 

«НН»: Чаму скептычна ставіцеся да прэмій?

ІС: Па-першае, сам прынцып спаборніцтва не надта мне імпануе. Пагатоў, у такой далікатнай сферы, як мастацтва, дзе правілаў бадай не існуе. А па-другое…

Для літаратара імкнуцца быць лепшым за іншых — гэта, як казалі Святыя Айцы, «прелесть». А вось імкнуцца проста быць сабою і праяўляць сябе ў публічнай прасторы — цалкам нармальная з’ява.

Вельмі хацелася б, каб як мага болей літаратараў мелі такія магчымасці: чытаць свае творы ва ўтульных кавярнях, бачыць зацікаўленыя вочы чытачоў, атрымліваць на ўласныя опусы ўдумлівыя водгукі… Пакуль жа, на жаль, з гэтым у нас праблема.

«Сёння кожны мае магчымасць адчуць сябе Рабінзонам Круза»

«НН»: Нядаўна быў скандал вакол Беларускага ПЭН-Цэнтра і таго, каго ўключаюць туды, а каго не. Няўжо сёння прыналежнасць да творчага саюза нешта дае пісьменніку? Ну акрамя адчування прыналежнасці да творчай касты.

ІС: Найперш падобныя арганізацыі павінны акурат арганізоўваць літаратурны працэс — што каманда ПЭН-Цэнтра, дарэчы, у апошнія гады актыўна ды плённа рабіла. Апрача цэлай плоймы прэмій, тут можна прыгадаць і мноства іншых цудоўных праектаў — хаця б стыпендыю для маладых літаратараў у Вільні і шыкоўны фэст «Прадмова», які сёлета знайшоў свой фармат, распаўсюдзіўшыся па ўсёй Беларусі. Што асабліва прыемна, гэтыя праекты былі адкрытымі для ўсіх, а не толькі для вузкай тусоўкі. Вельмі шкада будзе, калі ў выніку цяперашніх дурацкіх мітрэнгаў усё гэта лясне. Тым болей замены няма і не прадбачыцца. 

«НН»: Вы, дарэчы, падзяляеце пісьменнікаў на сваіх і не, тых, хто ў дзяржаўным саюзе, і ў незалежным?

ІС: Падазраю, усе падзелы, да якіх многія з нас прызвычаіліся, сёння ўжо не настолькі істотныя.

Раней вось была «старая» беларуская літаратура і «новая», кансерватары і традыцыяналісты… А сёння застаўся хіба вечны падзел на «я» ды «яны», як ніколі актуальны ў эпоху індывідуалізму. І, вядома, асабістыя і карпаратыўныя адносіны.

Літаратурны свет разбіты на мноства асобных тусовак, кожная з якіх, можа падацца, жыве на ўласнай выспачцы і не надта цікавіцца тым, што робіцца навокал. А вось глебы для нейкіх глабальных супрацьстаянняў, як падаецца, ужо няма.

 Калі, вядома, самім не выдумляць для іх сюжэты — напрыклад, «гамафобы» супраць «культурных марксістаў». Як паказвае практыка, у такім выпадку можна лёгка перасварыць усіх з усімі, бо талерантнасці ў нас бракуе. А талерантнасць, варта нагадаць, зусім не азначае абавязковае прыняцце чужародных табе дактрынаў (ці, прынамсі, паліткарэктнае маўчанне). Талерантнасць — гэта калі ты застаешся пры сваім і працягваеш лічыць пазіцыю апанента аблуднай, але прызнаеш яе (і яго) права на існаванне. У тым ліку і ў публічнай прасторы.

«НН»: Ці вы адчуваеце сябе інтэлігенцыяй?

ІС: Раней ставіўся да гэтага слова, якое мае адпаведнік далёка не ў кожнай мове, вельмі скептычна. Тым болей яно зазвычай прамаўляецца з нейкай няроўнай інтанацыяй: або з апломбам і самаўсхваленнем, або здзекліва. У прынцыпе, раней я так ставіўся да многіх словаў, але потым гэтае змаганне з мовай мне проста надакучыла. Таму калі трэба неяк назваць людзей, якія дбаюць не толькі пра ўласнае надзённае жыццё, але і пра тое, як збудаваны гэты свет, хай яны называюцца інтэлігенцыяй.

Я вось таксама люблю падумаць пра розныя рэчы, лежачы на печы. Праўда, адчуваю сябе ў такі час не інтэлігенцыяй, а абібокам. Але гэта, напэўна, праз заніжаную самацэнку. 

«НН»: Чаму творчыя людзі часта адзінокія?

ІС: Падазраю, самота наогул становіццца глабальнай праблемай, і далёка не толькі для тых, хто далучае сябе да творчай касты. Тут я б наогул не аддзяляў іх ад астатніх — усё ж жэняцца або блізка сябруюць не паэты, мастакі ды члены іншых творчых саюзаў, а проста людзі. 

Сёння кожны мае магчымасць адчуць сябе гэткім Рабінзонам Круза і дбайна ахоўваць межы свайго ўласнага сусвету. Дзяліцца ім з кімсьці ўжо няма такой надзённай патрэбы, як раней. Выжываць можна і паасобку, замяняючы блізкія адносіны гадаваннем хатніх жывёлаў або спрэчкамі ў сацыяльных сетках.

«Для многіх самота становіцца ідэалогіяй»

Для мяне самота заўсёды была страшным выпрабаваннем, накшталт хваробы. І, вядома, я шчаслівы, што гэты перыяд скончыўся, і пасля безлічы вар’яцкіх гісторый, якія маглі б стаць асновай для шматсерыйнай меладрамы (думаю, гэтыя сюжэты прыйшлі не па адрасе: я такога не пішу дый не збіраюся) я ўрэшце Божай ласкай сустрэў свайго чалавека. 

Для многіх маіх знаёмых самота становіцца свайго кшталту ідэалогіяй. У нетрах гэтага тоіцца банальны страх. Калі ты ўступаеш з кімсьці ў блізкія адносіны — гэта можа быць як каханне, так і нараджэнне дзіцяці, — ты нібы аддаеш ключ ад свайго дому іншаму чалавеку. Разумеючы, што наўзамен за такі давер ён можа як мінімум нагадзіць табе на дыван — а тое і ўвогуле ўсё спляжыць. Так, рызыка вялікая, але, падаецца, рызыкаваць трэба. Куды горай наогул страціць давер да жыцця. 

Наталля Лубнеўская, фота Надзеі Бужан

Хочешь поделиться важной информацией
анонимно и конфиденциально? Пиши в наш Телеграм

0

0

0

0

0

0