«Злым живешь, литвой пашешь»: рабство на Руси
В «Русской правде» — первом своде законов Руси князя Ярослава Мудрого 1016 года — немало правовых норм посвящено рабам. В «Правде» их называют холопами или челядью. Выходит, рабы были значительной частью населения Руси, если их поступки требовали регламентации. Рабы выступали субъектами права, а ответственность за них несли хозяева, пишет кандидат исторических наук Олег Дернович.
Захоп палону на Русі падчас княскіх міжусобіц. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу.
Яшчэ ў ХІХ стагоддзі гісторыкі-рамантыкі лічылі, што ў славян Усходняй Еўропы рабства было пашырана нязначна. Толькі асобныя даследчыкі здолелі ўбачыць у ім сапраўдны сродак умацавання асабістай улады ў грамадстве, а значыць — маёмаснай дыферэнцыяцыі і перадумоў сацыяльнай няроўнасці. «Эканамічны дабрабыт Кіеўскай Русі трымаўся на рабаўладанні нават у ХІІ стагоддзі», — меркаваў Васіль Ключэўскі.
У савецкай гістарыяграфіі панаваў шаблонна-марксісцкі погляд, што на Русі Х—ХІІІ стагоддзяў склаўся феадалізм. Акадэмічнае выданне «Гісторыя Беларускай ССР» 1970-х гадоў адносіла яго фармаванне ў Беларусі да ІХ стагоддзя. З пункту гледжання гістарычных фактаў гэта зусім некарэктна.
Цяпер пануе меркаванне (яго трымаюцца, у прыватнасці, расійскія гісторыкі Ігар Фраянаў і Андрэй Дварнічэнка), што невялікія сядзібы-вотчыны Кіеўскай Русі трымаліся на рабскай і паўсвабоднай працы, а элементы феадальнай залежнасці з’явіліся ўжо пазней.
А ў Верхнім Падняпроўі і Падзвінні, у Полацкай і Смаленскай землях, феадалізм раней за XIV—XV стагоддзі наогул не склаўся.
Вядома, рабства на Русі не мела маштабаў антычнага. Гэта быў, хутчэй, гаспадарчы ўклад і адна з сацыяльных рэалій. Аднак, як высвятляецца, значнасць гэтага ўкладу гісторыкі недаацэньвалі.
У ІХ—Х стагоддзях галоўнай крыніцай рабства быў палон. І рабоў паспяхова прадавалі, пераважна ў Візантыю. Але з развіццём княскага і баярскага землеўладання для чэлядзі знаходзілася ўсё больш працы на Русі, а ў некаторых рэгіёнах рабы пачыналі складаць канкурэнцыю свабодным людзям у апрацоўцы зямлі. Так, пасля паходу галіцка-валынскага князя Рамана за Нёман гэты валадар засяліў свае сёлы літоўскім палонам, і сярод мясцовага насельніцтва склалася непрыхільная да князя прымаўка: «Рамане, ліхім жывешы, літвой арэшы».
Вядома, рабы складалі важную частку ваеннай здабычы, як гэта адбылося ў 1084 годзе ў Менску і яго ваколіцах, калі Уладзімір Манамах разрабаваў горад і не пакінуў тут, паводле летапісу, «ні чалядзініна, ні скаціны».
Даследчыкі мяркуюць, што тэрмін «чэлядзь» з’явіўся раней за тэрмін «халоп». Чэляддзю (параўнайце з англійскім child) лічыліся палонныя, захопленыя ў час войнаў, халопы ж фармаваліся з мясцовага люду.
Бо ў ХІ стагоддзі рабамі станавіліся ўжо не толькі паланяне, але і суайчыннікі, якія траплялі ў халопства за нявыплачаныя пазыкі, а таксама ў выніку шлюбаў свабодных з несвабоднымі. Асобны шлях — прыняцце «халопскіх» пасадаў, накшталт ключнікаў ці цівуноў. Менавіта таму гордая Рагнеда заявіла, што не пойдзе замуж за «рабыніча» Уладзіміра, сына ключніцы Малушы.
Царкоўныя гісторыкі пішуць, што становішча чэлядзі паступова змякчала хрысціянская Царква. А з’яўленне вялікай колькасці рабоў з ліку суайчыннікаў спрыяла таму, што на іх пашыраліся некаторыя спадчынныя і маёмасныя правы. Старабеларускае права ХІІІ стагоддзя будзе ўжо ведаць пакаранні за згвалтаванне рабыні — адну грыўню срэбра «за сорам».
Канчаткова ж «рабскую спадчыну» «Рускай праўды» на нашых землях змагла пераадолець толькі каралева Бона, якая ў першай палове XVI стагоддзя правяла рэформу велікакняскіх зямельных уладанняў, у выніку якой з вёсак Вялікага Княства знікла нявольніцтва, якое праіснавала нават да тае пары.
