«В колготках на экзамен не приходить!» Как Сан Саныч преподает «вышку» по-белорусски, даже китайцам и туркменам
Александр Самодуров на протяжении 45 лет преподает высшую математику («вышку») в БГУ. Его приглашали на работу в Принстонский университет — отказался и остался в Беларуси. Однажды Сан Саныч, как он сам себя называет, перешел на белорусский язык — с тех пор только так и читает лекции и принимает экзамены. И не переходит на русский, даже если перед ним иностранные студенты. На него писали жалобы и в деканат, и даже в ООН. Но преподаватель не уступает: «У нас в стране два государственных языка, я преподаю на одном из них. Большинство студентов меня поддерживает!»
Аляксандр Самадураў прызнаецца, што ніколі не марыў стаць выкладчыкам, але 45 год таму прыйшоў выкладаць у родны ўніверсітэт і з таго часу не расстаецца з БДУ
Спадар Аляксандр выхоўваўся ў двухмоўным асяроддзі: бацька — рускі з Сібіры, маці - беларуска. Дзе нарадзіўся, ён сказаць дакладна не можа:
— Мама мая не памятала, бо мы жылі неяк, як цыгане: пераязджалі з месца на месца. Мой край раней называўся Крывіцкім раёнам. А потом, як у нас казалі, Танк і Прытыцкі прапілі раён Крывіцкі. І зрабілі яго Мядзельскім. Бацька нашу мову так і не вывучыў, дый я быў збольшага рускамоўным, ажно да канца 80-х.
У канцы 80-х маладога выкладчыка запрасілі на стажыроўку ў Нарвегію. Там ён прачытаў у навуковым часопісе пра такую з’яву як «памоўе», калі чалавек размаўляе на чужой мове, і гэта адкладае адбітак нават на ягоную псіхіку.
— І прыгадаў я такі выпадак са студэнцтва. Напярэдадні экзамена мы збіраліся і задавалі адзін аднаму пытанні накшталт: «А скажы мне тэарэму Хана — Банаха». Сярод нас быў найлепшы студэнт, Баляслаў з Капыльскага раёну. Мы здавалі на «выдатна», а яму ставілі «здавальняюча» («тройка» па старой сістэме адзнак — Заўв.Рэд.). У чым справа, думаў я. А пасля зразумеў: ён саромеўся сваёй мовы, бо гаварыў па-беларуску, а іспыт нібыта трэба ж па-руску здаваць, вось у яго і выходзіла такая мешаніна, трасянка. Але калі ён абараняў дыплом, старшыня дзяржкамісіі адзначыў у сваёй справаздачы асаблівую падрыхтоўку Баляслава. Калі я прачытаў навуковы артыкул па гэтай тэме, вырашыў змяніць сітуацыю — і стаў выкладаць па-беларуску.
Сан Саныч прыгадвае, што ў 90-х выкладчыкам даплачвалі за тое, што яны чытаюць лекцыі па-беларуску. Але плацілі ўсяго пару месяцаў, але нават тады не ўсе супрацоўнікі перайшлі на беларускую мову
Сан Саныч гаворыць пра сябе, што ён «мованезалежны» — гаворыць на чатырох мовах, але ў БДУ прынцыпова выкладае па-беларуску. Калі нехта кажа, што ў матэматыцы няма беларускай тэрміналогіі, ён спачатку смяецца, а пасля абгрунтоўвае:
— Тэрміналогію ў нас яшчэ ў 30-я гады стварылі. Самая няздатная мова для матэматыкі - руская, руская тэрміналогія, дарэчы, пачала з’яўляцца толькі ў канцы XIX стагоддзя, раней работы выходзілі па-французску. Я ведаю тэрміналогію англійскую, нямецкую. Дык вось, руская найгоршая. Бо ёсць такія словы, якія не адпавядаюць рэчаіснасці. Напрыклад, «предел», «предельная точка» — гучыць амаль як жаргон, крымінальнае нешта. Па-беларуску гэта будзе «ліміт», як і на замежных мовах. І не «предельная точка», а «лімітовы пункт» — і гэта правільна. Або возьмем «решаемая задача» — шматзначны тэрмін: гэта і «задача, якую рашаюць» і «задача, якая мае рашэнне». У беларускай мове такой двухсэнсоўнасці няма.
«Выкладаю па-беларуску — і кропка. І нават туркменам»
Калі нехта са студэнтаў кажа, што не разумее па-беларуску, Сан Саныч уключае харызму і камандны голас:
— Я кажу: у Беларусі - дзве дзяржаўныя мовы, на адной з іх я выкладаю. Непрыемнасці вельмі рэдка здараюцца. Нядаўна вось студэнт, масквіч, прыйшоў скандаліць на кафедру. Ну, бывае. Аднойчы студэнт напісаў на мяне скаргу ў Прадстаўніцтва ААН у Беларусі. Казаў, што я антысеміт, таму ён не здаў мне экзамен. Насамрэч ён не здаў, бо нічога не ведаў. Большасць студэнтаў стараюцца мне адказваць па-беларуску. Зараз я выкладаю на гістфаку, там увогуле большасць беларускамоўныя — ніякіх праблем.
Здараецца, у групе ёсць замежныя студэнты, але ніякіх выключэнняў для іх спадар Самадураў не робіць.
Яшчэ ў савецкія часы задачы, якія прыдумваў Самадураў, пераводзілі на англійскую мову амерыканцы і выдавалі ў сваіх навуковых часопісах. Ганарар прыходзіў бандэроллю — 15 долараў - неверагодныя для 1970-х грошы для выкладыка ўніверсітэта, прыгадвае наш герой
— У мяне адзіны падыход да ўсіх: выкладаю па-беларуску — і кропка. І нават туркменам. Быў у мяне на геафаку студэнт Джалілаў, які казаў: «Не разумею беларускую мову». Я сказаў: «Стараста! За кожны няправільны выраз стаўце яму палачку. Гэту палачку потым у рублі перавядзіце». І нейкі час студэнты елі торт, Джалілаў купляў за свае «палачкі». Потым ён сказаў: «Буду размаўляць па-беларуску, бо дорага выходзіць!» (смяецца). Самыя цяжкія студэнты — кітайцы, з псіхалагічнага пункту гледжання. Кітайскаму студэнту я не магу па-сяброўску сказаць: «Прывітанне, Чунг!» Бо ў яго так: ці я гаспадар, ці ты, нароўных з ім быць немагчыма. Кітайцам я таксама па-беларуску выкладаў. Яны мне нават песні па-беларуску спявалі. Бывае, студэнты пішуць вершы. Вось, адзін запомніў:
«Вечар. БДУ. Залік. У мяне задача пра камплексны лік.
Колькі мне яшчэ задач рашаць?
Колькі будзе дзеўчына мяне яшчэ чакаць?
Усіх люблю на гэтым свеце я — вось вам заліковачка мая!»
«У Еўропе больш жорсткі падыход да экзаменаў»
Па словах нашага героя, студэнты, што ў ягоныя часы, што зараз — аднолькавыя. Прызнаецца, што і сам часам прапускаў заняткі - бегаў у кінатэатр «Цэнтральны». А вось метады спісвання змяняюцца.
— Цяпер ужо не спісваюць, як раней. Усё адсюль бяруць (Сан Саныч паказвае на тэлефон). У інтэрнэце не вельмі кампетэнтныя людзі, але энэргічныя. Такі бздур пішуць па матэматыцы, што страшна. Раней інакш спісвалі. У 1973 годзе ў Савецкім саюзе з’явіліся калготкі, раней дзяўчаты насілі панчохі. І вось у чэрвені прымаю я экзамен. Заўважыў, што чамусьці ўсе дзяўчаты прыйшлі у калготках. Дзіўна! Горача было, звычайна летам хадзілі з голымі нагамі. І толькі потым заўважыў: яны рабілі «бомбы» — загадзя напісалі адказ на кожнае пытанне. І калі дасталі білет, то проста выцягвалі гатовы адказ. Я не адразу зразумеў, толькі калі ўбачыў на аркушы след ад гумкі. Сказаў: «Дзяўчаты! У калготках на экзамен не прыходзіць!» (смяецца)
Сан Саныч шмат выкладаў для гуманітарыяў, але кажа, яны не пыталі, навошта ім вышэйшая матэматыка. Студэнтамі Самадурава былі многія вядомыя журналісты. Будучы тэлевядучы Яўген Булка, кажа выкладчык, лёгка рашаў нават задачы «з зорачкай»
Спадар Аляксандр выкладаў не толькі ў Беларусі, але і за мяжой. Кажа, еўрапейскія студэнты прынцыпова адрозніваюцца ад нашых.
— У Еўропе больш жорсткі падыход да экзаменаў. Мой сябра працуе ў Страсбургскім універсітэце, кажа: «У мяне не бывае, каб больш за палову студэнтаў здалі экзамен». Яны могуць пераздаць, але толькі праз год. Нашы студэнты падчас сэсіі могуць двойчы пераздаваць, а пасля яшчэ трэці раз — ужо камісіі. Памятаю, калі быў у Нарвегіі, пазнаёміўся са студэнткай Брыгіт, жылі па суседстве. Аднойчы гляджу — а ў яе пальцы перабінтаваныя. Пытаю, што здарылася. Яна кажа: «Да іспыту рыхтуюся, пісала шмат. Усяго тры тыдні засталося». Усяго! У нас жа ўсё робяць у апошнюю ноч.
Суразмоўца прызнаецца, што ніколі не хацеў стаць выкладчыкам, але вось ужо 45 год не расстаецца з універсітэтам. Ён таксама выступае як эксперт пры падрыхтоўцы кніг па матэматыцы для ВНУ.
— Баюся ехаць у Гродна, — сур’ёзна кажа ён і амаль адразу смяецца: — Заб’юць, напэўна. Я ж зарэзаў усе іхнія кніжкі! Напісаў: нельга выдаваць — і ніводная не выйшла.
Сан Саныч са шкадаваннем адзначае, што маладых выкладчыкаў зараз няшмат. Асноўная праблема — нізкі заробак. Выпускніку ўніверсітэта напачатку прапаноўваюць каля 300 рублёў. Таму амаль усе ідуць у IT, дзе лепшыя заробкі. Многія з’язджаюць за мяжу. Самадураву таксама прапаноўвалі з’ехаць з Беларусі - клікалі ў Прыстанскі ўніверсітэт.
— Гэта было ў канцы 80-х, на канферэнцыі ў Фінляндыі. Падыйшоў да мяне з прапановай прадстаўнік універсітэта, і я яму даволі рэзка адказаў, амаль што цытатай Маякоўскага: «У советских собственная гордость: на буржуев смотрим свысока». Не было ў мяне думкі з’ехаць.
