Как возлюбленная Маяковского стала первой леди БССР
Очень красивая, отчаянно смелая, раскрепощенная в мыслях и поведении, Зося действительно жила полной жизнью. Но обидно, когда представление о ней ограничивается только такими штамповыми характеристиками, как «роковая женщина», «первая любовь Маяковского», «институтка, которая сбежала с футуристами»… Ведь она была человеком намного более глубоким. Историю минской гимназистки Зоси Шамардиной рассказывает писательница и исследовательница литературы Анна Северинец.
1930 год. Масква. Уладзімір Маякоўскі, ужо смяротна стомлены і смяротна расчараваны, рыхтуе сваю апошнюю ў жыцці выставу «Дваццаць год працы». Ніякіх памагатых дзяржава свайму шчыраму трыбуну і палымянаму прамоўцу не дала — плакаты паэт прыбівае сваімі рукамі. Побач з ім на падлозе клеяць вялізныя аркушы паперы, прыладжваюць фотаздымкі, прыкідваюць подпісы толькі адміністратар выставы Павел Лавут ды Зося Шамардзіна, жонка былога старшыні СНК БССР Язэпа Адамовіча і разам з гэтым першая сардэчная сяброўка і каханка Маякоўскага. Калі выстава аглушальна правалілася, бо на яе не прыйшлі ані сябры-пісьменнікі, ані высокія госці пры пасадах, менавіта Зося арганізавала калектыўнае хадайніцтва перад кіраўніцтвам краіны, каб Маякоўскага ўзнагародзілі ордэнам за дваццаць год працы. Хадайніцтва не задаволілі, але сам факт!
Яшчэ эпізод. У 1926 годзе старшыня Галоўпалітасветы С.С.Шамардзіна адмяняе рашэнне цэнзара П.Л.Арэшнікава аб забароне купалаўскіх «Тутэйшых». Доказы гэтага экстраардынарнага па тым часе ўчынку адшукаў у архівах гісторык Аляксандр Гужалоўскі. Той кароткі час, які «Тутэйшыя» ўсё ж жылі на сцэне БДТ-1, быў адваяваны ў эпохі Зосяй Шамардзіной.
Цяпер тут, на вуліцы Валадарскага, знаходзіцца Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага, а спачатку гэта была сінагога. Яе закрылі пасля рэвалюцыі і ў 1926-м перарабілі на кінатэатр «Культура» (на фота). Менавіта ў ім выступаў Маякоўскі. Курыравала мерапрыемства Соф'я Шамардзіна: як жонка старшыні СНК БССР, яна адказвала ў краіне за ўсю культуру. З кнігі І. Куркова «Мінск незнаёмы».
Яшчэ дэталь, гэтым разам з пачатку 1920-х. Яе згадвае ва ўспамінах сама Зося: «У Саўнаркаме па патрабаванні Дзяржплана і Наркамфіна адмовілі даць сродкі на школы местачковай моладзі. І, мусіць, было надта дзіўна і смешна, калі дакладчык Наркамасветы, старшыня Галоўпалітасветы (гэта значыць, я), раптам заплакаў. Адамовіч ажно разгубіўся, але ўсё ж не пайшоў супроць планавых і фінансавых органаў. Добра, што ўмяшаўся Якуб Колас і заступіўся за Наркамасветы».
Яшчэ ўчынак. 1964 год. Шамардзіна, не так даўно рэабілітаваная пасля дзесяці гадоў лагера і сямі сібірскага пасялення, піша ліст да паэта-акадэміка Пятра Глебкі (адказу якога, на жаль, не захавалася). Не, яна нічога не просіць для сябе. Яна просіць, каб Глебка паспрыяў аднаўленню і захаванню памяці пра першых беларускіх нацыянал-бальшавікоў Язэпа Адамовіча, Аляксандра Чарвякова і Мікалая Галадзеда, што загінулі падчас рэпрэсій. Клопат Зосі — вялікі нават па сённяшнім часе: яна хацела б усталяваць мемарыяльныя дошкі ў гонар тых, хто пачынаў ствараць рэспубліку. Няма каму яе падтрымаць — і дошкі, канешне ж, не ўсталявалі. Але яна змагалася.
А цяпер можна і па парадку.
Пацалавала паэта на сустрэчы з чытачамі
Соф’я Шамардзіна нарадзілася ў Нясвіжы ў 1894 годзе. Бацька яе, акцызны чыноўнік (сёння мы б сказалі: супрацоўнік падатковай інспекцыі) Сяргей Іванавіч Шамардзін, праз колькі год пасля нараджэння дачкі перабраўся ў Менск, дзе ў хуткім часе Зося распачала вучобу ў гімназіі. Дакладна невядома, якім чынам бацькі Зосі пазнаёміліся з маладым, але і тады ўжо знакамітым пецярбургскім літаратарам Карнеем Чукоўскім. Магчыма, праз супольнага знаёмага, менскага хірурга Цэмеха Шабада, да якога Чукоўскі завітваў у Менск. Як бы там ні было, але менавіта Чукоўскі ў 1913 годзе павёз 18-гадовую Зосю ў Пецярбург: дапамагчы з паступленнем на Бястужаўскія жаночыя курсы і пазнаёміць са сталічнымі паэтамі. «Адны бацькі папрасілі завезці іх дачку ў Пецярбург», — так пазней распачне расповед пра Зосю сам Чукоўскі.
З некаторымі сталічнымі літаратарамі, тым не менш, менская гімназістка была ўжо крыху знаёмая, а яны былі крыху знаёмыя з ёй. Хуліганка Шамардзіна ў пачатку гэтага лёсавызначальнага для яе года падчас выступу Фёдара Салагуба ў менскім Гасціным двары прабралася за кулісы, падбегла да паэта і пацалавала яго. Выбрык гэты невымоўна здзівіў Салагуба — і ўразіў прысутнага там жа Ігара Севяраніна. Сустрэўшы Зосю ў Пецярбурзе, паэт Севяранін згадае і выбрык, і дзяўчыну, і сваё ўражанне — і закахаецца ў прыгожую курсістку. Але да таго часу яна ўжо — каханка Маякоўскага.
Чукоўскі, Севяранін…
Імклівы і драматычны раман Маякоўскага і Сонкі Шамардзіной (пяшчотнае «Сонка» прыдумана для яе паэтам) шматкроць апісаны ў літаратуры. Шчыра і прастадушна распавядае пра яго сама Зося ў нататках «Маё футурыстычнае юнацтва». Падрабязна і метадычна раскручваюць спружыну гэтай гісторыі біёграфы расійскага генія. Падобна на тое, што гэта і сапраўды было першае сур’ёзнае каханне маладога паэта. У кожным разе, менавіта Зосін вобраз стане асноўным «складнікам» вобразу Марыі ў ягонай першай вялікай лірычнай паэме «Воблака ў штанах». У трагедыі «Уладзімір Маякоўскі» Зося зноў згадваецца, але ўжо — сястрой: «У меня есть Сонечка, сестра!»
Ва ўспамінах сучаснікаў Маякоўскага раз-пораз мільгае непрыгожая гісторыя з плёткай, якую нібыта пусціў спакутаваны нечаканай рэўнасцю Чукоўскі.
Даведаўшыся, што ягоная падапечная цяжарная, ён усклікнуў: «Як! Вы збіраецеся нарадзіць ад сіфілітыка?!»
Плётка пайшла гуляць па горадзе, нібыта падхопленая Максімам Горкім… Здаецца, менавіта з гэтага непрыемнага клубка Зося і выблыталася ўжо не каханкай Маякоўскага, а «сястрой», пазбавіўшыся і ад непажаданага дзіцяці.
На некаторы час яна прымае палкія заляцанні Ігара Севяраніна. Соф’і Шамардзіной прысвечана ягоная паэма «Званы сабора пачуццяў» — але і гэтая паэтычная гісторыя хутка стамляе. Зося шукае сябе: перастае ўжываць мяса, едзе сястрой міласэрнасці на фронт Першай сусветнай, у 1917 нараджае ўсё ж дзіця (імя бацькі яна нікому не называе), але ў гэтым жа годзе сын яе памірае…
Надзейная сяброўка мужу і каханкам
У 1917 годзе Шамардзіна вяртаецца ў Менск — у самы вір рэвалюцыйных падзей. Некаторы час яна працуе ў штабе гарадской міліцыі пад кіраўніцтвам Міхаіла Фрунзэ, потым едзе ў Сібір. Там, у Цюмені, калі горад знаходзіўся на асадным становішчы, у разгар Грамадзянскай вайны неўтаймаваная Зося ўступае ў РКП(б).
Уладзімір Маякоўскі. 1911 год.
У 1921-м, неўзабаве пасля заканчэння польска-савецкай вайны, Шамардзіна зноў вяртаецца на радзіму. Актыўная, заўважная, разняволеная, яна знаходзіцца ў самай гушчы падзеяў, на чале нованароджанага жаночага руху. На адным з партыйных мерапрыемстваў Зося знаёміцца з наркамам вайсковых і ўнутраных спраў БССР Язэпам Адамовічам.
Раман з наркамам
Гэты раман разгортваецца таксама надзвычай хутка. «Аднойчы я захварэла і некалькі дзён не была ў Язэпа Аляксандравіча. А ў нядзелю, зімовай раніцай, на двор уязджаюць ваенкамаўскія сані. Гэта Адамовіч вырашыў, што ўжо час «перабудоўваць жыццё», і даручыў сваёй сястры Гэлі прывезці мяне», — успамінала Зося. І далей: «Розніца ў нашым культурна-адукацыйным узроўні не перашкаджала нам, хутчэй, гэтая акалічнасць збліжала нас: я рада была памагчы ў яго самаадукацыі, ён заўсёды падстаўляў сваё моцнае плячо і падаваў руку ў вырашэнні арганізацыйных і палітычных пытанняў у маёй рабоце — і ў пракуратуры, і ў Наркамасвеце».
Яна была надзейнай сяброўкай мужу — што б там ні было. Але адначасова заставалася і надзейнай сяброўкай сваім былым каханкам — што б з імі ні здаралася. Неаднойчы Язэп Адамовіч, пакуль быў пры ўладзе, дапамагаў сувязямі і рэкамендацыямі Уладзіміру Маякоўскаму. Падчас паэтычных візітаў у Менск Маякоўскі заўсёды абедаў у Адамовічаў. «Як мне называць цябе, на «ты» ці на «вы»?» — спытаўся ён першы раз, нечакана сумеўшыся. «Цябе б крыху прыадзець!» — жорстка кінуў другі раз, пабачыўшы Зосю ў строі «а-ля Крупская».
«Дзіўна. Раней ты хацеў раздзець мяне, а цяпер хочаш адзець», — адказала яму першая лэдзі БССР, старшыня Галоўпалітасветы Соф’я Сяргееўна Шамардзіна.
Ёсць меркаванне, выказанае Аляксандрам Гужалоўскім, нібыта мімалётныя, але цёплыя адносіны звязвалі Зосю з вядомым камуністычным дзеячам Карлам Радэкам: яна пазнаёміла Радэка і з Адамовічам.
«Мне самой хочацца пагрэцца ў цеплыні ўспамінаў»
У 1930 годзе, праз тры месяцы пасля правалу выставы «Дваццаць год працы», застрэліцца Маякоўскі. У 1937-м, у атмасферы рэпрэсій, у купэ цягніка застрэліцца Язэп Адамовіч. «Працуй, Сонечка, на карысць партыі за сябе і за мяне», — напіша ён у перадсмяротнай запісцы. Праз некалькі месяцаў за «контррэвалюцыйную дзейнасць» будзе арыштаваная, аднак, і Сонечка. Дзесяць гадоў лагера, а потым, пасля двух нясмелых гадоў на волі, — новы арышт і вечнае пасяленне ў Ігарцы, на дзікай Поўначы. І толькі ў 1955-м — канчатковае вызваленне і рэабілітацыя.
Соф’я Шамардзіна памерла ў 1980 годзе пад Масквой, у пансіянаце для старых бальшавікоў, куды яе ўладкавала іншая каханка Маякоўскага, Ліля Брык. Памерла, пакінуўшы пасля сябе ўспаміны пра Маякоўскага і Адамовіча, некалькі дзясяткаў вершаў, некалькі палкіх лістоў да каханкаў і вясёлых цыдулак да сябровак. Кажуць, і напрыканцы жыцця яна была надзвычай прыгожай, надзвычай светлай і надзвычай аптымістычнай. «Мне самой надта хочацца пагрэцца ў цеплыні дарагіх успамінаў», — прызнавалася яна з выбачэннямі: маўляў, шмат успамінаю пра сябе, замест таго, каб успамінаць пра гераічную эпоху.
Увогуле, тыя бурапенныя часы ўспамінаюць з рознымі пачуццямі. Зося ўспамінала з цеплынёй.
