«Никто не хотел ехать на Барановичи». Рельсовая война: какой это был ад для железнодорожников
Рассказывает краевед из Волковыска Николай Быховцев.
У адну летнюю раніцу 1942 года каля адзінаццаці гадзін, у самы разгар нядзельнай імшы, праз расчыненыя дзверы ваўкавыскага касцёла парафіяне пачулі гучны выбух.
Напалоханыя людзі скіраваліся на вуліцу, упэўненыя, што на горад наляцела савецкая авіяцыя. Але больш выбухаў не было, а ў бясхмарным небе не было відаць ніводнага самалёта. Затое за якія 300—400 метраў ад касцёла на чыгуначных шляхах стаяў доўгі састаў з паравозам, што ўскідаў велізарныя клубы белай пары. Цікаўная моладзь кінулася туды.
Хутка перад паравозам утварыўся натоўп з нямецкіх салдат, якія цягніком ехалі на фронт. На адхоне чыгуначнага палатна ляжаў апрануты ў цывільную вопратку малады чалавек. З ягонага разарванага жывата вываліліся кішкі, а са шматлікіх ран выцякала на зямлю кроў. Чалавек паміраў. Побач з рэйкамі была неглыбокая варонка са свежай раскіданай зямлёй. Усё было зразумела без слоў: пры спробе закласці міну перад цягніком зарад выбухнуў у руках нявопытнага дыверсанта.
Чаму смяльчак закладаў міну перад цягніком, які рухаўся? У той час яшчэ не былі распаўсюджаныя радыёкіраваныя фугасы і ўзрывальнік міны спрацоўваў пад дзеяннем сілы цяжару або пры вырыванні засцерагальніка выбухоўніка з дапамогай доўгага шнура.
Закласці міну загадзя было нельга, бо яе выявілі б патрулі, якія рэгулярна праходзілі ўздоўж рэек. Вось і рызыкнуў невядомы патрыёт сваім маладым жыццём, кінуўшыся пад цягнік. Хто гэта мог быць — савецкі партызан ці ўдзельнік Арміі Краёвай, — засталося невядомым.
Прайшоў некаторы час, і партызаны прыстасаваліся да цяжкасцяў. У 1943 годзе міны пад нямецкімі эшалонамі сталі выбухаць усё часцей. Па сведчаннях Вацлава Наўроцкага, які працаваў тады дзяжурным па станцыі Ваўкавыск-горад, амаль не было такой ночы, каб на адрэзку чыгункі ад Ваўкавыска да Баранавіч не выбухалі пад цягнікамі міны.
Больш за ўсё выпадкаў прыходзілася на ўчастак паміж Слонімам і Баранавічамі. Вядома, далёка не ўсе закладзеныя партызанамі міны выбухалі пад паравозам ці вагонамі і далёка не ўсе міны наносілі тую шкоду, на якую разлічвалі дыверсанты. Аднак рэгулярныя выбухі моцна запалохалі паравозныя брыгады. Замоўленая паравозная брыгада з надыходам змяркання адмаўлялася першай выязджаць на Баранавічы, матывуючы адмову няспраўнасцю:
— О то халера! Помпа перастала працаваць! — абураўся машыніст.
Як толькі іншая брыгада адпраўлялася на начны перагон, машыніст першай дакладваў, што помпа адрамантаваная і ён гатовы падаць паравоз пад наступны састаў. Брыгада спадзявалася, што калі партызанская міна закладзена, то яна спрацуе пад першым эшалонам, а яны такім чынам уратуюцца.
Нарэшце немцы дадумаліся прычапляць наперадзе паравоза дзве-тры платформы, гружаныя камянямі або пяском.
Цяжкая платформа заязджала на закладзеную пад рэйкамі міну, рэйкі прагіналіся і націскалі на ўзрывальнік. Міна выбухала, не прычыняючы шкоды паравозу. Тады партызаны змянілі тактыку: падрывалі міну з дапамогай шнура, але рабіць гэта стала значна цяжэй. Паспрабуй непрыкметна замаскіраваць яшчэ і шнур даўжынёю сто метраў, каб ахова яго не заўважыла! Гэта пазней яны пачнуць выкарыстоўваць выбухоўнікі запаволенага дзеяння і іншыя хітрыя штучкі.
«У Ваўкавыск з Гамбурга прыехаў спецыяльны кран, які падымаў з адхонаў раскіданыя выбухамі паравозы і вагоны.
Бацька казаў, што паравозы ляжалі ў адхонах праз кожныя пяць кіламетраў», — расказвае мясцовы жыхар, бацька якога падчас акупацыі працаваў у паравозным дэпо.
Дыверсіі па дамове з машыністамі
Чыгуначная лінія Беласток — Ваўкавыск выкарыстоўвалася інтэнсіўна, бо забяспечвала грузам і жывою сілаю Усходні фронт — яна ж вяла з Усходняй Прусіі на ўсход. З гэтай прычыны яна знаходзілася пад пільнай увагай Беластоцкага аддзела польскай падпольнай Арміі Краёвай і нават мела ўмоўны шыфр «Шлях №8». Кожны састаў браўся на ўлік і рэгістраваўся АК. Звесткі аб руху эшалонаў перадаваліся па радыё ў Лондан, дзе брытанская разведка, аналізуючы рух цягнікоў па ўсіх кірунках і характар грузаў, рабіла дакладныя прагнозы аб хуткім наступе на тым ці іншым участку Усходняга фронту.
Партызаны за працай.
Былі выпадкі, калі партызаны па дамоўленасці з чыгуначнікамі пускалі лоб у лоб два цягнікі.
Такі выпадак адбыўся ў лістападзе 1943 года на станцыі Андрэевічы за 8 кіламетраў на захад ад Ваўкавыска на Беластоцкім кірунку. Група падпольшчыкаў-акаўцаў пад кіраўніцтвам капрала Альгерда Зажыцкага, у змове з мясцовымі чыгуначнікамі, пусціла на адзін і той жа шлях два сустрэчныя цягнікі — таварны з сенам і коньмі, які кіраваўся на фронт, і пасажырскі, які рухаўся ў Германію. Цягнік вёз з фронту ў адпачынак некалькі соцень салдат і афіцэраў. У выніку 35 вагонаў з коньмі і сенам згарэлі дашчэнту. Пасажырскі цягнік пацярпеў часткова. Колькі загінула адпускнікоў — невядома. Неўзабаве завязалася перастрэлка з нямецкай аховай — капрал Зажыцкі атрымаў цяжкае раненне, а двое чыгуначнікаў загінула.
Савецкі агітацыйны плакат «Крушэнне». Аўтар Уладзімір Прагер.
Эшалоны, якімі кіраваў машыніст Раман Складаноўскі, падрывалі сем разоў.
Першы раз паранены машыніст некалькі гадзін праляжаў у цягніку, перш чым яго выцягнулі. Месяц ён праляжаў у шпіталі, пасля чаго немцы вярнулі яго на працу. Праз тры месяцы, у ліпені 1943-га, на тым жа ўчастку чыгункі каля Свіслачы яго паравоз зноў наскочыў на партызанскую міну.
З часам з машыністам Складаноўскім наладзілі сувязь савецкія партызаны, якія падрывалі міны ўжо не пад яго паравозам, а пад вагонамі.
