Найти
14.10.2018 / 11:1113РусŁacБел

Чем мы не такие? Размышления над романами Алеся Аркуша

Піша Ганна Севярынец.

Я прапусціла той момант, калі з жанравай сістэмы беларускай літаратуры знікла аповесць. Водгулле нейкай дыскусіі пра тое, што, маўляў, у Еўропе няма жанру «аповесці», а ўсё, што большае за апавяданне, называецца «раманам», даносілася і да мяне, але засталося незразумелым, чаму ў выніку аповесць як жанр усё ж такі амаль знікла з беларускіх літаратурных даляглядаў. Няўжо таму толькі, што нам хочацца трапіць у жанравую сістэму еўрапейскай літаратуры — з аповесцю, маўляў, нас ніхто не прыме?

Такім чынам, я падступалася да апошніх раманаў Алеся Аркуша менавіта з гэтымі пытаннямі: чаму не аповесць і калі нас ужо прымуць.

Мы часцяком (насамрэч — ці не заўсёды?) падступаемся да чужых тэкстаў з дзіўнымі пытаннямі і нечаканымі мэтамі. Мне падавалася, я добра разумею, аб чым будзе пісаць Алесь Аркуш — я даўно заўважыла, што абрала для сябе ў мастацкай літаратуры тыя самыя сцежкі, якія многа раней пакрысе церабіў ён: папулярызацыя сучасных і тагачасных пісьменнікаў, гісторыя ў прызмах сям’і, архіўныя загадкі мінулага і штодзённасць як будучая архіўная загадка — праблемнае поле мастацкіх пошукаў у нас шмат у чым супадае. Таму і дазволіла сабе чытанне «офтопам» — не пра тое, пра што напісана, а пра тое, пра што хацелася пагутарыць.

Раманы, між тым, не даліся. І «Сядзібу», і «Спадчыну», як высветлілася, немагчыма прачытаць «офтоп». Спачатку ты — зусім нечакана — безумоўна будзеш уключаны ў сюжэт і паслухмяна пойдзеш аўтарскімі сцежкамі па раманных хітраспляценнях. Усе пытанні — потым.

Хітраспляценні Аркушовых раманаў — гэта не тое, што звычайна «хітрасплятаецца» ў раманах. Стандартнага сюжэта, які складаецца з завязкі, ланцужка падзеяў і развязкі, у абодвух творах — якраз на дзве аповесці. У цэнтры «Сядзібы» — расповед пра гаспадароў дома, у якім здараюцца містычныя выпадкі, «Спадчына» закручана вакол неймавернай гісторыі смалявіцкага партызана Шагойкі і пошукаў ягонага пасляваеннага схрону. Аднак побач з асноўным сюжэтам і ў «Сядзібе», і ў «Спадчыне» разгорнецца шчэ з дзясятак сюжэтаў, прапісаных і непрапісаных, працягнутых побач з асноўнай сцежкай — і дадзеных адной толькі красамоўнай дэталлю.

Я, пакуль чытала «Спадчыну», пракруціла ў галаве тры магчымыя паўнавартасныя раманы і чатыры аповесці з тых зернеў, што шчыра рассыпаны па тэксце Алесем Аркушам. І дзіўна, як ён трымае нітку асноўнага аповеду, як атрымліваецца ў яго не збочыць на іншую, здаецца, больш прывабную, насычаную перспектыўным «экшнам» дарогу. Майстэрскі вытрыманая, строга арганізаваная архітэктоніка абодвух раманаў, якая трымае ў межах, але ўвесь час адкрывае нечуваныя перспектывы па-за гэтымі межамі — вось так выглядае «хітраспляценне» «Сядзібы» і «Спадчыны». Не толькі тое, што напісана, але і тое, што магло быць «раскручана» з напісанага — сюжэтны змест гэтых тэкстаў шырэйшы за напісанае літарамі. Аповесці, у якіх шчодра насыпана будучых раманаў, — неяк так.

Здаецца, аўтар добра ведае, што спрактыкаваны чытач знойдзе ў ягоных тэкстах пачаткі і абяцанні новых тэкстаў, і ведае, што гэта ёсць ягонай перавагай, таму мова раманаў — скупая і празрыстая, часцяком — рэпартажная. Тут няма нагрувашчвання вобразаў і алюзій, няма лінгвістычнага форсу, чытач засяроджваецца на там, што сказана, а не тым, як гэта зроблена. Ад таго ў раманах шмат дзеяў — і няшмат эмоцый, шмат разважанняў — і няшмат апісанняў. І эмоцыі, і візуальныя ўяўленні — усё гэта зноў перакладзена аўтарам на чытача: ніякага дэміургічнага дыктату, вольная воля для таго, хто бярэ ў рукі кнігу.

Ад таго і «Сядзіба», і «Спадчына», шматкроць «дадуманая», «да-адчуваная», дамаляваная за чытаннем, становіцца нібыта і тваім творам — і вось ты ўжо цалкам унутры, у гэтым медытатыўным расповедзе, у гэтым сілавым напружанні думак і пытанняў, якія хвалююць аўтара, а насамрэч — цябе таксама.

Гісторыя Івана Шагойкі, смалявіцкага партызана, галоўнага героя вядомай у нас на Смалявіччыне аперацыі (працяглы час партызаны, пераапранутыя ў немцаў, атрымлівалі па падробных дакументах прадукты і рэчы на нямецкім складзе), якая аказваецца адзінай спадчынай, атрыманай героем-апавядальнікам у спадчыну ад бацькі (гісторыя ў спадчыну — простая, але ёмістая метафара) — не адпускае доўга. Паважаючы будучых чытачоў «Спадчыны», не буду дазваляць сабе спойлераў, але можаце пакуль паверыць на слова: гэта адна з тых моцных ваенна-пасляваенных гісторый, якімі надзвычай багатыя беларускія архівы. Маральныя пытанні, што паўстаюць перад сведкамі гэтай гісторыі, сюжэты, што мімаволі складаюцца вакол яе, магчымасці, прыхаваныя ў ёй — па маштабах нагадваюць аповесці Быкава. На Беларусі цяжка пражыць жыццё, не напаткаўшы такіх пытанняў. Заўсёды моцная і заўсёды жорсткая ўлада, шматвекавы досвед унутранага супраціву пры знешняй паслухмянасці і пакорнасці, партызанка як спосаб жыцця, дуля ў кішэні для любога рэжыму і шыя, прыдатная для ўладнай пятлі — беларусы жывуць няпростым грамадзянскім жыццём столькі, колькі наогул жывуць. Над невялікай для жанра рамана «Спадчынай» можна разважаць бясконца: ужо і абрысы твору патускнелі і змыліліся, але сюжэт яе цяпер убудаваны ў тваё уласнае спасціжэнне краіны і яе гісторыі. Вялікая ўдача і талент — адшукаць і аформіць такі сюжэт.

Сакрэт «Сядзібы» — іншы. Сюжэт яе — прасцейшы: містычныя неспадзяванкі сучаснасці вытлумачваюцца дэтэктыўнымі абставінамі мінулага (зноў жа — абыдземся без спойлераў). Здаецца, нічога такога асаблівага — акрамя, канешне, полацкай гісторыі, прывабна пададзенай у мастацкім афармленні, не нова, але заўсёды патрэбна. Але ж — сакрэт. Ён — у той меры містычнасці, якая суправаджае расповед. Гэта тая асцярожная, шляхетная, заўважаная з іроніяй, містыка, якую спакон веку як штодзённасць успрымае беларус: і актыўныя, дзейсныя нашы нябожчыкі, што нікуды не сыходзяць і застаюцца ля ўласных сядзіб, чакаючы гасцей на Радаўніцу і выпраўляючыся ў адведкі ўвосень, і жывёлы нашы, якія хіба што не размаўляюць, але ўсё ведаюць і адчуваюць, нашы незвычайныя сабакі і вужакі, совы і крумкачы, якія ніколі не поўзаюць і не лётаюць так сабе, а заўсёды — з сэнсам, і зямля, з якой кожны дзень выбіраецца на свет памятка мінулых часоў — медным крыжыкам, бронзавай завушнічкай, падвескай, праз якую бачна вечнасць. Мне заўсёды падабавалася, што наша беларуская мастацкая адметнасць нечым нагадвае адметнасць лацінаамерыканскую, з яе натуральнай містычнасцю, парушанымі межамі паміж сусветамі, з ўменнем прапускаць цераз сябе час, застаючыся нерухомым у прасторы — але ж мера, ступень праяваў гэтага ў беларусаў больш далікатная. Гэта як пасмяяцца ў лесе, калі ты з усіх бакоў абкружаны ворагамі — ціхенька, «у кулак».

І калі я думаю, чым можа прыдацца беларуская літаратура ў Еўропе, — я думаю менавіта пра гэта. Пра нашае ўменне супрацьстаяць ціску, знаходзячыся ў безвыходных умовах. Пра наша ўменне выжываць у пятлі. Пра наша веданне мераў і ступеняў. Пра нашу медытатыўнасць і шляхетнасць у расповедзе. Пра стрыманасць і шматсэнсвасць. Пра непахісную простору «паміж» — і рухомы час «паўсюд».

Гэта тое, што маем спадчынай. Гэта тое, што ціхенька пагруквае шклянымі кілішкамі ў нашых сядзібах. Гэта тое, чаго няма ў іншых.

А «Сядзіба» і «Спадчына» — усё ж аповесці. Хаця…

Ганна Севярынец; фота з профіля Алеся Аркуша ў фэйсбуку

Хочешь поделиться важной информацией
анонимно и конфиденциально?

Клас
Панылы сорам
Ха-ха
Ого
Сумна
Абуральна
Чтобы оставить комментарий, пожалуйста, включите JavaScript в настройках вашего браузера
Чтобы воспользоваться календарем, пожалуйста, включите JavaScript в настройках вашего браузера