Brest: što pahladzieć u 1000-hadovym biełaruskim Karfahienie ŠMAT FOTA
Adzin z troch samych staražytnych biełaruskich haradoŭ sioleta śviatkuje tysiačahodździe — niahledziačy ni na što. Bo Brest možna nazvać biełaruskim Karfahienam: jaho, jak viadomy z antyčnaj historyi horad, 180 hod tamu razburyli dazvańnia. Praŭda, paśla adbudavali na novym miescy.
Brest varty naviedvańnia ŭ hod svajho 1000-hodździa.
Ažyŭlenaja doŭhaja piešachodnaja vulica ŭ centry z kramami, halerejami i kaviarniami.
Raskošnyja vulicy starych asabniakoŭ u centry, jakich nie znojdzieš u Minsku.
Charakternyja bieraściejskija dvary.
Simvaličny kraj Respubliki Biełaruś: miesca źlićcia ržavych vod Muchaŭca i naravistych vod Buha.
I pamiać pra vajnu, i savieckija kulturnyja naratyvy, uvasoblenyja ŭ bietonie.
Usio heta — Brest, Bieraść, Briest-Litovsk', horad, u jakim šmat čaho možna adkryć.
Redkaja źjava: u siaredniaviečnych chronikach Bieraście ŭpieršyniu zhadvajecca nie tamu, što jaho spalili jakija-niebudź vorahi, a ŭ suviazi ź vizitam vysokaha hościa. U 1019-m u horad pryvieźli kniazia Śviatapołka Uładzimiraviča. Syn Uładzimira Śviatoha, prajhraŭšy baraćbu za kijeŭski stalec svajmu bratu Jarasłavu, jon byŭ asłaŭleny ŭ letapisach «Akajannym» i źvinavačany ŭ zabojstvie bratoŭ Barysa i Hleba. Choć niekatoryja detali taho staražytnaha detektyvu śviedčyli pra datyčnaść da zabojstva jakraz Jarasłava.
Uciakajučy ad brata paśla parazy ŭ bitvie, Śviatapołk ad stresaŭ zachvareŭ. «Rassłabilisia jamu kostki, nie moh dalej jechać», napisaŭ letapisiec. I Bieraście dało kniaziu časovy prytułak.
Reštki bieraściejskaha dziadzinca, dzie spyniaŭsia Śviatapołk, dremluć za Chołmskimi varotami Bresckaj krepaści. U siaredniavieččy tut stajaŭ nie apošni pa mahutnaści i značeńni zamak.
Tut kijeŭskija kniazi nie raz viali pieramovy z palakami. Halicka-vałynskija kniazi pastavili tut «stoŭp kamienny» — vializnuju viežu, nakštałt Kamianieckaj.
Kamianieckaja vieža na litahrafii Napaleona Ordy, 1876 hod.
Bieraściejski «stoŭp kamienny»
Zmuravali na zahad kniazia Uładzimira Vasilkaviča. Vyznačyć, dzie stajała vieža, siońnia składana. Toj kniaź, darečy, prasłaviŭsia humanizmam. Heta jamu ŭ hałodny hod pisali susiedzi-jaćviahi: «Haspadaru, nie pieramary nas, ale pierakarmi nas sabie, pašli, haspadzinie, nam žyta svajo pradavać, a my za toje kupim, za što zachočaš, za vosk, za vaviorak, za babroŭ, za srebra». I kniaź zahadaŭ adpravić pa Buhu karabli ź bieraściejskim chlebam, choć jaćviahi i byli niespakojnymi susiedziami.
Na pomniku Tysiačahodździa Bresta pad pokryvam Anioła-achoŭnika — kniaź Uładzimir Vasilkavič, vialiki kniaź litoŭski Vitaŭt, a taksama Mikałaj Radzivił Čorny. Uźviali manumient u 2009-m na skryžavańni Hohala i Savieckaj.
Vałynski kniaź Uładzimir Vasilkavič trymaje ŭ rukach Bresckuju viežu.
U 1409-m u Breście sustrelisia polski karol Jahajła i vialiki kniaź litoŭski Vitaŭt, kab spłanavać pachod na kryžakoŭ, što mieŭ vynikam pieramohu pad Hrunvaldam. Paźniej tut adbyvalisia Sojmy VKŁ.
Vialiki kniaź litoŭski Vitaŭt.
Archieałahičny muziej «Bieraście»
Cikavy tym, što dazvalaje zirnuć praz stahodździ nie na chram ci kniaski pałac, a na žyćcio zvyčajnaha haradskoha mikrarajona CHII stahodździa — nakštałt jakoj Malinaŭki ci Sierabranki. Ale i ŭ takim nie samym prestyžnym rajonie archieołahi znachodzili skurany abutak dy šachmatnyja fihury — vidavočna, bieraściejcaŭ užo tady zajmali pytańni harderobu dy intelektualnaha raźvićcia.
Muziej rasčaroŭvaje i ŭražvaje adnačasova. Rasčaroŭvaje, bo chočacca bolšaha maštabu. Maleńkaje akienca ŭ staražytnaść: para dziasiatkaŭ zrubaŭ, dźvie vulicy, płot. A horad lažyć šyrej va ŭsie baki, chavajecca pad ziamloju. Dzieści tam — padmurki pieršych bieraściejskich chramaŭ, dzieści pareštki «staŭpa kamiennaha», što vysiŭsia nad zamkam.
Uražvaje pamier niekatorych pabudoŭ staražytnaha Biareścia: jany nie mienšyja za sučasnyja adnapakajoŭki. Praŭda, treba ŭličyć, što ŭ takoj «kvatery» žyła nie tolki siamja, ale i karoŭki ź śvinkami. I, jasnaja sprava, voknaŭ žytło nie mieła — tolki nievialikija dźviery-dzirku: chatu z voknami doraha było aciaplać uzimku.
Pobač z muziejem pasadzili mały viaz (Úlmus mínor), pa-miascovamu «beresť» — ad jaho, mahčyma, pajšła i nazva horada.
Najbolšy turystyčny abjekt
Kažam «Brest» — dumajem «krepaść». Fartecyja, zbudavanaja na zahad rasijskaha impieratara paśla šoku napaleonaŭskaha pachodu, stała na miescy staražytnaha horada. U 1835-m Brest całkam razburyli i adsialili na niekalki kiłamietraŭ.
Krepaść, jak mnohija zbudavańni takoha kštałtu, nie prydałasia da Druhoj suśvietnaj vajny. Siońnia tut miemaryjał. Ciomna-čyrvonyja ścieny i ŭzdybleny bieton pomnikaŭ abaronie 1941-ha viadomyja va ŭsim śviecie. Siońnia heta adzin z najbolšych u Biełarusi turystyčnych abjektaŭ. Asabliva zaŭvažana ŭ majskija dni, kali siudy aŭtobusami viazuć školnikaŭ i vialikimi hrupami jeduć rasijskija turysty.
Kali prajści ŭzdoŭž ściany krepaści, možna pabačyć, jak pavolny bałocisty Muchaviec upadaje ŭ imklivy Buh. Vada roznaha koleru paznačaje miesca ich źlićcia.
Tut rašaŭsia los Uschodniaj Jeŭropy
U krepaść varta zavitać, navat kali historyjaj Druhoj suśvietnaj nie cikaviciesia. Na jaje terytoryi adbylisia dźvie padziei, jakija ŭ svoj čas źmianili historyju Uschodniaj Jeŭropy.
U Mikałajeŭskaj carkvie (stajała jana pablizu pomnika «Smaha») u 1596 była padpisanaja Bieraściejskaja Unija. Pravasłaŭnyja i katalickija ijerarchi pasprabavali dasiahnuć relihijnaha miru ŭ Rečy Paspalitaj, addajučy Pravasłaŭnuju carkvu pad uładu Rymskaha Papy, ale z zachavańniem tradycyjnaj abradnaści. Praces dałučeńnia vyklikaŭ novyja sprečki i kryvavyja sutyknieńni. Ale ŭ siaredzinie XIX stahodździa, na momant skasavańnia Unii rasijskimi ŭładami, absalutnaja bolšaść biełarusaŭ była ŭnijatami.
A ŭ Biełym pałacy, ruiny jakoha stajać pry ŭvachodzie ŭ krepaść, u pačatku sakavika 1918-ha byŭ padpisany Brescki mir pamiž kajzieraŭskaj Hiermanijaj i balšavickaj Rasijaj — jon skončyŭ kryvavuju Suśvietnuju vajnu va Uschodniaj Jeŭropie i apasrodkavana pryvioŭ da abviaščeńnia biełaruskaj niezaležnaści. Tak što Bieły pałac varta zhadvać siarod znakavych dla našaj dziaržaŭnaści miescaŭ.
Pieršaje ž zamireńnie ŭkłali ŭ malaŭničym Skokaŭskim pałacy, za niekalki kiłamietraŭ ad horada. U svoj čas jon naležaŭ słavutamu adjutantu i siabru Kaściuški Juljanu Ursyn Niamceviču. Pałac acaleŭ dziakujučy tamu, što naščadki Niamceviča admovilisia pakidać svoj dom u 1915-m.
Choć Bresckaja krepaść i ličyłasia najlepšaj u impieryi dy mahła vytrymać abłohu ŭ vosiem miesiacaŭ, pierad nastupam kajzieraŭskich vojskaŭ Brest tatalna evakuiravali. Budynki źniščali, pakidajučy niemcam vypalenuju ziamlu. Dziasiatki tysiač biełarusaŭ apynulisia tady ŭ biežanskich abozach, tysiačy zahinuli. Ale haspadynia Skokaŭ nie pahadziłasia vyjazdžać. Kamandzir kazackaj dyvizii, jaki mieŭ zahad źniščyć pałac, vymušany byŭ sastupić šlachciancy.
Z prychodam niemcaŭ na paŭtara hoda — ad vieraśnia 1916 da maja 1918 — tut była staŭka Hałoŭnakamandujučaha Uschodnim frontam, prynca Leapolda Bavarskaha. «Zamačak Škoki» pryčaravaŭ staroha niamieckaha fieldmaršała svajoj praktyčnaściu «biez asablivych pretenzij».
U Skokach u śniežni 1917 było padpisana zamireńnie miž balšavickaj Rasijaj i Hiermanijaj — pieršaje ŭ suśvietnaj vajnie. Bajavyja dziejańni spynilisia na ŭsim Uschodnim froncie ad Bałtyki da Čornaha mora.
Tut ža 2 lutaha 1918 byŭ padpisany pieršy mir — z Ukrainaj, što tolki abviaściła niezaležnaść. Zhodna z tym miram, da Ukrainy musili adyści terytoryi na poŭdni Hrodzienskaj hubierni, a taksama Pinski, Mazyrski i Rečycki paviety Minskaj hubierni i Homielski paviet Mahiloŭskaj hubierni. Hrodzienščynu i Vilenščynu płanavali addać Litvie, Uschod — RSFSR, Minščyna i Viciebščyna byli akupavanyja niamieckimi vojskami.
Nijakaj Biełarusi tut nie płanavałasia, jana miełasia być padzielenaja miž čatyrma dziaržavami. I abviaščeńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki ŭ sakaviku 1918-ha, a paśla i źjaŭleńnie Savieckaj Biełarusi, pakazvaje, što nie ŭsio zaležyć ad žadańnia mocnych susiedziaŭ, kali narod maje ŭłasnuju palityčnuju volu. Nasupierak usiamu, Biełaruś zmahła paŭstać u XX stahodździ.
U Skokach zachavaŭsia cudoŭny, choć i trochi zapuščany, park z redkimi hrabavymi alejami: heta mo treciaje ci čaćviortaje pakaleńnie drevaŭ, jakoje raście na starym kareńni. Jany pamiatajuć špacyry Kaściuški, raźmieranyja kroki prynca Leapolda, chavajuć dypłamatyčnyja sakrety 1918-ha.
Hoty i Kacin Bor
Leapold Bavarski — nie pieršy hiermaniec, što pakinuŭ śled u bieraściejskaj historyi. Dźvie tysiačy hod tamu hetyja miaściny zasialali hoty — bresckija Tryšynskija mohiłki dy častka Maskoŭskaj vulicy stajać na ich staražytnym mahilniku.
Tak vyhladali hoty. Frahmient mazaiki z Kanstantynopala.
Jašče adzin paradaksalny śled niamieckaj prysutnaści — rajon Kacin Bor. Koliś była tut karčma, jakuju trymaŭ niemiec, i zvałasia jana «Kaltenbierh», «kamianistaja hara», — ale dzie ž ty vyhavaryš takoje słova. Daviałosia spraścić.
Brest i Brysk
Horad Brysk, jak śpiavajecca, «nie pabačyš na mapie sučasnych hadoŭ». Hetak na svajoj movie nazyvali Brest jaho nasielniki z 600-hadovym stažam — jaŭrei. Zaprošanyja jašče vialikim kniaziem Vitaŭtam, jany atrymali ad jaho pryvilej sialicca ŭ Breście i zajmacca volna handlem dy pazyčańniem hrošaj. Mahčyma, toj pryvilej i byŭ paźniejšaj padrobkaj, adnak nieasprečna, što ŭ Breście ŭźnikła adna ź pieršych jaŭrejskich hramad u VKŁ dy sinahoha.
U XVI stahodździ Bresckim kahałam kiravaŭ lehiendarny Šaŭl Vaal — pradprymalnik, avanturnik i «ahient upłyvu». Zhodna ź lehiendaj, paśla śmierci karala Rečy Paspalitaj Ściapana Batoryja, kali vybary novaha kiraŭnika dziaržavy zaciahnulisia, było prapanavana abrać «karalom na adnu noč» mienavita Vaala. I toj za ścisły čas paśpieŭ nadać suplamieńnikam mnostva pryvilejaŭ…
Zachavałasia ŭnikalnaja hraviura z vyjavaj Bresta XVII stahodździa — na joj pakazanaja abłoha horada vojskami šviedskaha karala. Cikava, što kanały, jakija baranili bastyjony tahačasnaha Bresta, dzie-nidzie zachavalisia dahetul.
Ich možna bačyć na sučasnaj karcie:
Jaŭrei składali bolšaść siarod bresckich kupcoŭ. (Choć byli siarod ich i słavianie, i navat hrek, jaki vaziŭ bałkanskija tavary.)
Najlepšyja hiešefty davaŭ handal chlebam — zbožža spłaŭlali barkami pa Buzie ŭ Dancyh. Dobryja hrošy prynosiŭ i handal vienhierskim vinom, jakoje masava spažyvała šlachta i mahnaty. Najbiadniejšyja ž jaŭrejskija kupcy, nie mieŭšy ŭłasnych kramaŭ, prosta chadzili z svaim tavaram pa chatach. (U kupcy ŭ carskija časy było vyhadna zapisvacca jašče i tamu, što ich nie brali ŭ sałdaty.)
Jaŭrejskaje nasielnictva Bresta ŭ pačatku XIX st. užo ŭtraja pieraŭzychodziła chryścijanskaje. Adziny na toj čas haradski špital taksama byŭ jaŭrejski. Jon mieściŭsia ŭ centry horada, na doŭhaj i ciesnaj Žydoŭskaj vulicy, u sparachniełym domie.
Dosyć mnoha bresckich jaŭrejaŭ žyli ŭ vioscy i zajmalisia sielskaj haspadarkaj. Praŭda, heta časta było maskiroŭkaj dla handlu ałkaholem…
Što zastałosia ad hetaha virlivaha žyćcia?
Niečakany jaŭrejski śled u sučasnym Breście — kinateatr «Biełaruś». Chto moh by zdahadacca, što novych «Mściŭcaŭ» pakazvajuć u pierabudavanaj sinahozie?
A niepadalok u dvarach — biust Mienachiema Biehina, premjer-ministra Izraila i nobieleŭskaha łaŭreata, jaki naradziŭsia ŭ susiednim domie. Heta terytoryja źniščanaha ŭ vajnu jaŭrejskaha hieta…
Duch pryvatnaha biznesu
Ale duch pradprymalnictva ŭ Breście žyvy. Mnostva pryvatnych kramak, sałonaŭ, kantoraŭ — u Minsku ŭsio schavana ŭ vialikich handlovych centrach, u Breście raściarušana i łakalizavana.
Heta dobra zaŭvažna na Savieckaj — najbolšaj haradskoj piešachodnaj vulicy ŭ krainie.
Pracujuć kramy i kaviarni, ihrajuć vuličnyja muzyki, raście prosta nad uvachodam u dvor vinahrad.
Zielanina — uvohule fiška Bresta. Mała taho, što centr farmirujuć vialikija bulvary Hohala i Mickieviča z starymi kaštanavymi alejami, tut jość sapraŭdnaja aranžareja pry ŭniviersitecie: bilet kaštuje try rubli, mahčymaść fatahrafavać — 30. Tut parnaść, pracujuć studentki, kryčać roznakalarovyja papuhai dy hučyć pałanez Ahinskaha.
Siońniašniaja płošča Svabody była centram Bresta ŭ časy Rasijskaj impieryi, paśla pieranosu na novaje miesca. Staryja duby pamiatajuć tyja časy.
Rekłama, navat sacyjalnaja, tut miascovaja. Na biłbordach skroź — handbalisty-čempijony z BHK imia Miaškova, a na moście praz Muchaviec — uvohule biłbord z pank-rokieram Stylskim, lidaram bieraściejskaha hurta «Daj darohu!».
Brescki madern
Paviatovy-«rajonny» Brest, istotna paburany ŭ Pieršuju suśvietnuju, adbudoŭvaŭsia ŭ polskija časy jak centr vajavodstva — vobłaści pa-sučasnamu. Administratyŭnyja budynki siońniašniaj vulicy Lenina, stvoranyja ŭ styli tahačasnaha kanstruktyvizmu, amal nie paciarpieli za Druhuju suśvietnuju i dahetul vykarystoŭvajucca pa pryznačeńni.
Zachavalisia i asabniaki dla dziaržsłužboŭcaŭ, zbudavanyja ŭ «zakapanskim styli» — niepadalok ad haradskoha parku ich cełyja kvartały — choć ty kino zdymaj pra Biełaruś u mižvajennyja časy.
Cikava, što sučasnyja katedžy ŭ Šebrynie pad Brestam zbudavanyja z replikami mižvajennaha stylu. Paznajucca pilastry, što pašyrajucca danizu, dachoŭka, frantony. Bieraściejski styl.
Pryvatny siektar tut — asobnaja pieśnia. Ułaśniki katedžaŭ u Krasnym Dvary, Carskim Siale, Šebrynie, Telmach aryjentujucca na polskija ŭzory: płaty tut nižejšyja, čym u pryminskich pasiołkach, uvaha da hazonaŭ, ekzatyčnych raślinaŭ dy łandšaftnych znachodak — bolšaja. Naprykład, apošniaja bieraściejskaja moda — juka.
Navat u bieraściejskaj pramzonie, uzdoŭž biezabličnaha anhara, daviałosia pabačyć pastryžany hazon i tui…
Skaryna i kasmanaŭt
Abminuli staryja vulicy i pierabudovy savieckaha času. Hałoŭnaja vulica horada — Maskoŭskaja-Mašerava — budavałasia ŭzboč Bresta, abapał staroj Maskoŭskaj šašy, a nie prasiakałasia praz histaryčny centr, jak u Minsku.
Tym nie mienš, i na Maskoŭskaj jość što pahladzieć. Naprykład, pravasłaŭny sabor, u jakim architektary imknulisia pieradać tradycyi vałynskaj chramavaj architektury, charakternyja dla hetaj ziamli. A ŭ abrysach zvanicy možna ŭhadać toj samy «kamienny stoŭp», što stahodździami baraniŭ Brest.
Tut ža niepadalok — Pałac vodnaha sportu z najbolšym u krainie basiejnam. Jakaść dazvalaje treniravać alimpijskija zbornyja, a ceny dla naviednikaŭ — udvaja mienšyja za minskija. Niepadalok jość ladovy pałac i navat biejsbolny stadyjon. Cikava, što ŭsie spartovyja abjekty stajać na štučnym uzvyššy, nasypanym u 1970-ja ź piasku, vybranaha z Muchaŭca.
Pałac vodnaha sportu.
Jašče adna vizitoŭka Bresta — tryptych «Ziamla» mastakoŭ Kryvabłockaha i Bahuševiča na fasadach Elektramiechaničnaha zavoda. U hetaj manumientalnaj vizantyjskaj mazaicy časoŭ BSSR jość štości ad łacinaamierykanskaha mastactva. Pobač z tradycyjnymi siužetami vajny i adnaŭleńnia, tut jość fantasmahoryja, na jakoj kasmanaŭt Klimuk susiedničaje z Skarynam, Kołasam i Kupałam, dy ciozkam mastaka, Franciškam Bahuševičam.
A niepadalok, taksama na Maskoŭskaj, možna padsiłkavacca paśla padarožža ci zakupicca pierad viartańniem damoŭ u «Karonie» — samym zachodnim hipiermarkiecie krainy.
Padarunak da 1000-hodździa
Brest, treci pa staražytnaści paśla staličnych Połacka i Turava, ad samaha svajho pačatku byŭ vialikim transpartna-handlovym skryžavańniem: pa Muchaŭcy išoŭ vodny šlach da Dniapra i Čornaha mora, pa Buhu — u Visłu i ŭ Bałtyku. U časy Rečy Paspalitaj praz horad prachodziła karaleŭskaja daroha, što złučała stalicy Krakaŭ i Vilniu, u saviecki čas — mahistralnaja trasa Maskva-Varšava. Praz Brest prakłali adnu ź pieršych u Rasijskaj impieryi čyhunak.
Ale siońnia čyhunki stali transpartnaj prablemaj dla samoha horada. I na 1000-hodździe Brest padaryŭ sam sabie dva novyja masty nad čyhunkami: pašyrany Kobrynski most i vializnuju transpartnuju raźviazku, jakaja dapamoža aŭtamabilistam pieraadolvać puci biez čakańnia pierad siemaforami. Kab paśpieć jaje skončyć, navat jubilejnyja śviatkavańni adkłali da vosieni.
Taksama da 1000-hodździa za čyhunačnym — novy aŭtavakzał — lohki i hustoŭna-prazrysty, u jakim nieba adbivajecca… Dzie jašče, aproč Bresta, usio heta pabačyš?
Čytajcie taksama: Ad Biełych Rosaŭ da Łasasianki: 25 adrasoŭ karaleŭskaha Hrodna
