Jak rasijskija sałdaty pachavali Kastusia Kalinoŭskaha: ruki źviazanyja za śpinaj, cieła zasypanaje vapnaj FOTY
Detali ad litoŭskich archieolahaŭ, jakija daśledavali pareštki paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ, pakaranych śmierciu ŭ Vilni rasiejskaj akupacyjnaj administracyjaj, paviedamlaje «Radyjo Svaboda».
Litoŭskija archieolahi i historyki raskazali Svabodzie, jak identyfikavali pareštki Kastusia Kalinoŭskaha i jašče dvuch dziasiatkaŭ paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ.
Taksama ŭdzielniki dziaržaŭnaj kamisii ŭ pytańniach pierapachavańnia hierojaŭ antyrasiejskaha supracivu patłumačyli, čamu pry memaryjalizacyi paŭstała moŭnaje pytańnie nie na karyść biełarusaŭ.
Antrapalahičnaje supastaŭleńnie čerapa Kastusia Kalinoŭskaha z pryžyćciovym zdymkam.
Znachodki na hary Hiedzimina. Hałoŭnaje
Hara Hiedzimina ŭ Vilni, dzie znajšli pareštki paŭstancaŭ.
- Apoŭzień u 2016 hodzie adkryŭ tajamnicy 150-hadovaj daŭniny.
- Rasiejcy zraŭniali mahiły ź ziamloj, kab nie dapuścić pałomnictva.
- Lideram paŭstańnia amal hod vynosili śmiarotnyja prysudy.
- Zakopvali pakalečanych, sa źviazanymi zzadu rukami.
- Pasypali cieły vapnaj, što ŭskładniaje ich identyfikacyju.
- Aficyjnyja ŭłady Biełarusi ihnarujuć histaryčnyja znachodki.
- Pierapachavańnie pareštkaŭ paŭstancaŭ zaplanavali na vosień 2019 hodu na mohiłkach Rosy.
- Nadmahilnyja nadpisy planujucca pa-litoŭsku i pa-polsku, tolki na mahile Kalinoŭskaha pa-biełarusku.
Pareštki Kastusia Kalinoŭskaha znajšli pieršymi
Pareštki Kastusia Kalinoŭskaha.
Hicis Hryžas byŭ adnym ź pieršych admysłoŭcaŭ, chto natknuŭsia na frahmenty čałaviečych pareštkaŭ na Hiedziminavaj (Zamkavaj) hary ŭ Vilni.
U lutym 2016 hodu tam zdaryŭsia pieršy apoŭzień, jaki paŭtaryŭsia ŭ kastryčniku. Paŭstała pahroza słavutaj viežy Hiedzimina — pomniku historyi i kultury ChIV stahodździa. Treba było terminova «źviazać» hruntovyja raskoliny, kab budaŭniki mahli pačać likvidacyju nastupstvaŭ.
Ale z ulikam histaryčnaj značnaści miesca napierad puścili archieolahaŭ. Raskopki pačalisia ŭ studzieni 2017-ha, i ŭžo praź niekalki dzion adkryłasia pieršaja pachavalnaja jama, u jakoj, jak ciapier stała zrazumieła, lažaŭ Kastuś Kalinoŭski.
«Heta byŭ mužčyna 25—26 hadoŭ, — raskazaŭ Hicis Hryžas. — Jon lažaŭ na baku, ruki za śpinoj źviazanyja, cieła ablitaje vapnaj. Pry im znajšli niekatoryja pradmiety: frahmenty abutku, huziki, medaljon z vyjavaj Maci Božaj Vastrabramskaj, a taksama raskładny medaljon, unutry jakoha z adnaho boku kryžyk z Chrystom, z druhoha — mocna vyciertyja, ale paznavalnyja abrysy śviatoha Kazimiera».
U suviazi sa znachodkaj budaŭniki adterminavali mantaž umacavalnych kanstrukcyjaŭ, i nieŭzabavie archieolahi natknulisia jašče na adno pachavańnie, hrupavoje: u jamie lažali troje mužčyn pryblizna 24, 25, 26 hadoŭ, taksama ablityja vapnaj. Jak na paśmiarotnaj mascy, zastaŭsia adbitak pałovy tvaru adnaho z zabitych — voka i nos. Pobač z druhim lažaŭ medaljon z vyjavaj Maci Božaj Čanstachoŭskaj.
Medaljony, znojdzienyja ŭ mahile Kalinoŭskaha.
«Na viaršyni hary ŭ 1831 hodzie rasiejcy zrabili fartecyju, terytoryja stała zakrytaj, — praciahvaje Hicis Hryžas. — Akurat na tym miescy, dzie my kapali, stajaŭ dom dyrektara aptyčnaha telehrafu Sankt-Pieciarburh — Varšava. Ale na 1863 hod jaho ŭžo źnieśli. Z horadu ničoha niemahčyma było ŭbačyć — chto tam i što robić na viaršyni, na hetaj placoŭcy. Mahli biaź lišnich vačej zajmacca čym zaŭhodna».
Raskopki na Zamkavaj hary.
Zamaskavanyja mahiły paŭstancaŭ, jakija znajšli archieolahi, byli supolnyja i indyvidualnyja — mahčyma, u zaležnaści ad čarhovaści vykanańnia prysudaŭ. Pavodle eksperta, najbolšaja kolkaść vyjaŭlenych pareštkaŭ u jamie — try. U čatyroch znajšli pa dva čałavieki, u dziesiaci astatnich — pa adnym. Usie achviary — mužčyny ad 20 da 50 hadoŭ.
Pachavańni zraŭniali ź ziamloj znarok — kab nie pieratvaryć ich u miesca pałomnictva.
Adnych paviesić, inšych rasstralać
Zhodna z balistyčnymi i antrapalahičnymi daśledavańniami, adnym paŭstancam prysudzili šybienicu, inšym — rasstreł. Pieršyja prysudy byli vykananyja ŭ traŭni 1863-ha, apošniaj achviaraj staŭ Kastuś Kalinoŭski, jakoha publična paviesili 22 sakavika 1864 hodu na Łukiskim placy — hałoŭnym miescy ekzekucyi.
Łukiski plac, 1866 hod.
«Usiaho na śmiarotnaje pakarańnie asudzili 21 čałavieka — praz paviešańnie i rasstreł, — kaža Hicis Hryžas. — Praktyčna ŭsie kataliki, tolki adzin luteranin — Uładzisłaŭ Nikalaj. Pavodle śpisu, asobna paviesili traich — Kastusia Kalinoŭskaha, Zyhmunta Sierakoŭskaha i Balasłava Kołyšku. Astatnija paviešańni hrupavyja. I naadvarot z rasstralanymi: u adnym vypadku pakarańnie śpisam, inšyja — pa čarzie ŭ asobnyja dni».
Śpis lideraŭ i ŭdzielnikaŭ paŭstańnia, zabitych na zahad rasiejskaj akupacyjnaj administracyi. U dužkach — uzrost na momant śmierci:
- Stanisłaŭ Išora (24), syn Stanisłava i Maryi, śviatar u Žałudku Lidzkaha pavietu
- Rajmund Ziamacki (53), syn Andreja, probašč u Vaviercy Lidzkaha pavietu
- Balasłaŭ Kołyška (25), syn Vincenta i Apalonii, n. Karmaniški Lidzkaha pavietu
- Juljan Laśnieŭski (31), syn Paŭła, akanom u Vialikim Mažejkavie Lidzkaha pavietu, n. Varšava
- Zyhmunt Sierakoŭski (36), syn Ihnata i Fartunaty, m. n. Vałyń
Zyhmunt Sierakoŭski, antrapalahičnaja identyfikacyja.
- Alaksandar Raŭkoŭski (27), syn Teafana, Miluncy Ašmianskaha pavietu
- Juzaf Raŭkoŭski (36), syn Teafana, Miluncy Ašmianskaha pavietu
- Karal Sipovič (19), m. n. Vilnia
- Juzaf Jabłonski (20), syn Karala, m. n. Łomža
- Jan Biańkoŭski (26), syn Tamaša, felčar, m. n. Varšava
- Hienryk Makaviecki (27), syn Hienryka, charužy korpusu laśničych, m. n. Mahiloŭskaja hubernia
- Uładzisłaŭ Nikalaj (26), syn Fryderyka i Zofji, ź lutaranskaj šlachty Vilenskaj hub.
- Albert Laskovič (23), syn Feliksa (Franciška?) i Zofji, n. Hołdava Lidzkaha pavietu
Albert Laskovič, antrapalahičnaja identyfikacyja.
- Kazimier Syčuk (Sacevič) (36), syn Adama, Vilnia
- Miečysłaŭ Darmanoŭski (27), Varšava
- Ihnat Zdanovič (23), syn Alaksandra i Emilii, Vilnia
- Citus Daleŭski (23), syn Alaksandra, m. n. Kunkułka Lidzkaha pavietu
- Jakub Čechan (Čechanovič, Ciechanovič) (40), Vilnia
- Kanstancin Vincent Kalinoŭski (26), syn Symona, m. n. Mastaŭlany Vaŭkavyskaha pavietu
- Edvard Čaplinski, vučań aptekara, z Paniavieskaha pavietu
- Jan Marčeŭski (24), felčar abo vučań felčara, m. n. miastečka Rava, Karaleŭstva Polskaje
Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ było za vyzvaleńnie ad Rasiejskaj imperyi i adnaŭleńnie Rečy Paspalitaj.
Zabitych skidvali adzin na adnaho
Pavodle antrapalahičnych dadzienych, uzrostu i sposabu ekzekucyi pieršymi identyfikavanymi byli Biańkoŭski, Marčeŭski i Čaplinski. Niekatorych, praciahvaje Hicis Hryžas, udałosia apaznać dziakujučy asabistym rečam.
Załaty piarścionak, jaki naležaŭ Zyhmuntu Sierakoŭskamu.
«U jamie lažaŭ mužčyna sa źviazanymi zzadu rukami, na palcy — załaty piarścionak z hraveravanym nadpisam pa-polsku «Zygmónt Apolonija 11 Sierpnia / 30 Lipca 1862 r.». Jon jak pašpart — padkazaŭ, što pareštki naležać Zyhmuntu Sierakoŭskamu: Apalonija z Daleŭskich — jahonaja žonka. Paraŭnańnie čerapa sa zdymkam adkinuła sumnievy. Akramia taho, viadoma, što jon byŭ paranieny ŭ śpinu — paškodžańnie kaściej taksama pra heta śviedčyć».
Pobač znachodziłasia jama z pareštkami dvaich: adnamu bolš za 50 hadoŭ, druhi małady. U abodvuch pierałamanyja kości, znajšli kulu. Praz antrapalahičnyja daśledavańni i charaktar paškodžańniaŭ udałosia vyśvietlić, što heta Ziamacki i Laskovič. Paźniej heta paćvierdzili i proby DNK, uziatyja ad svajakoŭ — supadzieńnie na 98%.
Pachavańnie bratoŭ Raŭkoŭskich.
U nastupnaj mahile analiz DNK na 99% pakazaŭ, što ŭ mahile dvoje bratoŭ. Zhodna sa śpisam, takaja para była tolki adna — Alaksandar i Jazep Raŭkoŭskija. Da taho ž byli znojdzienyja medaljony.
U niekatoryja jamy karniki skidvali zabitych nieachajna, adzin na adnaho abo tvaram uniz. U adnoj byli tolki frahmenty cieła — ruka i častka nahi. U najhoršym stanie zachavalisia pareštki, jakija, zhodna z antrapalahičnymi i histaryčnymi dadzienymi, naležali Ŭładzisłavu Nikalaju. Viadoma, što jon byŭ rasstralany, užo byŭšy ŭ vielmi ciažkim stanie — mieŭ šeść kulavych ranieńniaŭ.
Archieolahi za pracaj.
Tak navukoŭcy viartali ź niabytu adno proźvišča za druhim: Laśnieŭski, Sipovič, Jabłonski, Makaviecki, Zdanovič, Daleŭski, Čechan…
«Kali idziecca pra asobna paviešanych, ciapier možna kazać, što ŭ pieršaj znojdzienaj jamie byŭ Kastuś Kalinoŭski, — kaža Hicis Hryžas. — Dapamahło antrapalahičnaje daśledavańnie i paraŭnańnie čerapa z pryžyćciovaj fatahrafijaj. I choć sumnievaŭ, što heta jon, praktyčna nie zastajecca, było b dobra praciahnuć pracu, uziaŭšy DNK jaho brata Viktara, pachavanaha ŭ Śvisłačy. Adziny niepaćvierdžany pakul — Stanisłaŭ Išora: majem DNK ad žyvych naščadkaŭ, ale ni z kim sa znojdzienych nie supadaje».
Hieroj polski, litoŭski i biełaruski
Nieŭzabavie paśla taho, jak na Hiedziminavaj hary znajšli pareštki paŭstancaŭ, była stvoranaja dziaržaŭnaja kamisija ŭ spravie pierapachavańnia pad kiraŭnictvam premjer-ministra Saŭlusa Skviarnialisa.
U jaje pracy biare ŭdzieł i doktar humanitarnych navuk, były dyrektar Instytutu historyi Litvy Alvidas Nikžantajcis. Pavodle jaho, kali litoŭski i polski bok damaŭlajucca ab niuansach memaryjalizacyi, to aficyjnaja Biełaruś heta paprostu ihnaruje. Kali źjaviłasia infarmacyja, što nadpisy na mahiłach hierojaŭ planujucca tolki pa-litoŭsku i pa-polsku, biełaruskaja hramadzianskaja supolnaść vykazała niezadavalnieńnie, a ŭłady Biełarusi na heta nie adreahavali.
Čytajcie taksama: «Intares prajaŭlajem». Instytut historyi prakamientavaŭ situacyju vakoł pareštkaŭ paŭstancaŭ Kalinoŭskaha
«Mahu skazać: čalcy kamisii, jak i eksperty, adzinyja nia tolki što da miesca pachavańnia na vilenskich mohiłkach Rosy, ale i ŭ tym, što heta častka historyi jak minimum troch narodaŭ — biełarusaŭ, palakaŭ i litoŭcaŭ, — adznačaje historyk. — Paviercie, nichto koŭdru na siabie nia ciahnie. Inšaja reč, što za ŭvieś čas pracy kamisii ź biełaruskaha aficyjnaha boku nia vyjaŭlena ni kropli intaresu. Pryjechali adnojčy specyjalisty ź Biełarusi, ale heta była niefarmalnaja sustreča. Tym nia mienš, kali hladzieć na praktyčny bok pracesu, Litva pa-raniejšamu adkrytaja na prapanovy Miensku».
Padčas raskopak na hary Hiedzimina.
Pry hetym, pryznajecca surazmoŭca, u Vilni dahetul nichto nie razumieje, z kim kankretna razmaŭlać u Miensku, kab źjaviłasia choć niejkaja peŭnaść. U pryvatnaści, ci hatovy chto-niebudź ad imia Biełarusi ŭdzielničać u cyrymonii pierapachavańnia, pryznačanaj na vosień 2019 hodu.
«Jość ideja zrabić na troch movach zbornik, pryśviečany paŭstańniu, — praciahvaje ekspert. — Zaduma takaja, kab materyjał byŭ napisany papularna, zrazumieła, kab trapiŭ u škoły. Ale jakaja imaviernaść, što jaho daduć navučencam u Biełarusi? Maja prapanova takaja: pakolki aficyjny Miensk nie prademanstravaŭ nivodnaha znaku zacikaŭleńnia na karyść taho, što heta historyja nia tolki polskaja ci litoŭskaja, a i biełaruskaja, varta ličyć padstavaj, arhumentam zvarot hramadzkich arhanizacyjaŭ da ŭładaŭ Litvy. Niama patreby svarycca za minułaje, asabliva toje, jakoje bolš jadnaje, čym raźjadnoŭvaje».
Schiema pachavańniaŭ na Zamkavaj hary.
Viartańnie idealohii zachodnierusizmu
Padčas kruhłaha stała ŭ muzei archiealohii Vilni, pryśviečanaha paŭstańniu 1863—1864 hadoŭ i 155-hodździu pakarańnia śmierciu Kastusia Kalinoŭskaha, doktar histaryčnych navuk Aleś Smalančuk sprabavaŭ patłumačyć litoŭskim kaleham pryčyny maŭčańnia aficyjnaha Miensku.
«Režym, jaki pryjšoŭ da ŭłady nieŭzabavie paśla abviaščeńnia niezaležnaści, uziaŭ na ŭzbrajeńnie palityku, što paŭtarała kanony savieckaj histaryjahrafii, — kaža jon. — Heta značyć evalucyja nia ŭ bok nacyjanalnych kaštoŭnaściaŭ, a z uchiłam u idealohiju zachodnierusizmu. Jana ŭźnikła ŭ XIX stahodździ jakraz padčas paŭstańnia i zvodziłasia da taho, što biełarusy — nijakaja nia nacyja, a sapsavanyja palakami rasiejcy. Faktyčna admaŭlałasia isnavańnie narodu, kultury, movy. Nu jakaja moža być dziaržaŭnaść? Zachodni kraj Rasiei. Jak ni paradaksalna, amal praz 30 hadoŭ isnavańnia niezaležnaj krainy taja idealohija znoŭ zapatrabavanaja».
Pavodle historyka, sensacyjnyja znachodki na Zamkavaj hary spravakavali novy vitok dyskusii vakoł asoby Kastusia Kalinoŭskaha, jakoha aficyjnaja histaryjahrafija ŭparta nia choča pryznavać «svaim».
«Sutnaść dyskusii zvodzicca da taho, što Kalinoŭski nijaki nie biełarus, što paŭstańnie polskaje i pryniesła Biełarusi tolki škodu, što nia treba navat turbavacca ŭšanavańniem pamiaci, — tłumačyć Aleś Smalančuk. — Takuju pazycyju znoŭ i znoŭ ahučvaje «hałoŭny historyk» Ihar Marzaluk, a značyć, heta aficyjny punkt hledžańnia na prablemu. Dahavaryŭsia, što Kalinoŭskaha naahuł treba vykinuć sa školnych padručnikaŭ. Navat za savieckim časam heta byŭ narodny hieroj, a ŭ 1990-ja staŭ nacyjanalnym. Zdavałasia, jahonaje miesca ŭ biełaruskaj pamiaci nieparušnaje. Ale ž nie…»
Achviara carskaha režymu.
Aleś Smalančuk asabista sutyknuŭsia z «antykalinoŭskimi nastrojami» — pryčym tam, dzie ahresii navat nie čakaŭ. Pryhadvaje, što razmaŭlaŭ z prafesaram duchoŭnaj seminaryi ŭ Žyrovičach, jaki vykładaje asnovy historyi. Jak tolki paŭstała tema Kalinoŭskaha, śviatar litaralna vyjšaŭ ź siabie: maŭlaŭ, taho dziejača treba vykapać i jašče raz paviesić.
«Apanenty sprabujuć znajści «navukova-histaryčnaje abhruntavańnie», choć jano i vielmi słaboje. Usio ž heta druhaja pałova XIX stahodździa, krychu inšaja nacyjanalnaja śviadomaść. Adnak toje, što jon išoŭ da Biełarusi, źviartaŭsia da biełarusaŭ, da movy — heta biassprečna. Asoba, na prykładzie jakoj možna i treba vystrojvać nacyjanalnuju ideju. Heta nadzvyčaj važnaja častka biełaruskaje historyi, a jaje namahajucca prosta vykinuć. U Biełarusi vielmi składana supraćstajać dziaržavie, tamu zastajecca spadziavacca, što hramadzkija arhanizacyi padaduć hołas — treba ŭsio pryvieści ŭ paradak».
Dzie pierapachavajuć paŭstancaŭ
Čerap Kastusia Kalinoŭskaha.
U kaplicy na vilenskich mohiłkach Rosy, jakuju da vosieni abiacajuć restaŭravać, buduć abstalavanyja admysłovyja nišy dla pareštkaŭ paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ.
Pytańnie, na jakich movach budzie nadpis na mahiłach, paŭstała ŭ sakaviku 2019 hodu, kali stała viadoma pra varyjant afarmleńnia tolki pa-litoŭsku i pa-polsku. U pačatku sakavika kamisija sabrałasia nanoŭ, prysutničali pradstaŭniki Litvy i Polščy. Praz abyjakavaść biełaruskich uładaŭ dla nadmahillaŭ znoŭ vyrašyli pakinuć dźvie movy. Vyklučeńnie zrabili tolki dla Kastusia Kalinoŭskaha — na jahonaj mahile pahadzilisia dadać infarmacyju i pa-biełarusku. Ale nia vyklučana, što aktyŭnaść biełaruskich arhanizacyjaŭ rašeńnie jašče moža źmianić.
Padčas dyskusii prahučała prapanova stvaryć Biełaruski hramadzki kamitet ušanavańnia pamiaci paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ, jaki moh by pradstaŭlać biełaruski bok u pieramovach nakont pierapachavańnia.
