Historyk papunktava razabraŭ artykuł Minadukacyi pra Kalinoŭskaha: «Starannaja falsifikacyja, jakaja raźbivajecca «Listami z-pad šybienicy»
Piša historyk Vasil Hierasimčyk.
Kastuś Kalinoŭski. Frahmient płakat Uładzimira Krukoŭskaha, 1983 hod. Z sajta plakat.unid.by.
Aŭtary biełaruskaha padručnika pa ruskaj litaratury dla 8 kłasa nazvali paŭstańnie 1863 hoda «polskim paŭstańniem» — jany biazdumna ŭziali farmuloŭku z rasijskich padručnikaŭ, tolki prypisali «pad kiraŭnictvam Kalinoŭskaha». Vyjšaŭ nonsens — Kalinoŭski kiravaŭ paŭstańniem u Biełarusi, nie ŭ Polščy. Ale hałoŭnaje, što dla Biełarusi toje paŭstańnie — važnaja častka svajoj historyi, nie polskaj. Tamu aŭtaraŭ padručnika pa litaratury spraviadliva pakrytykavali historyki. Adbyłasia zvyčajnaja, možna skazać, pracoŭnaja dyskusija. I tut raptam isteryčnym tekstam zreahavała pres-słužba Ministerstva adukacyi. Čyrvonaj anučkaj dla ministerskaha byka akazałasia postać Kastusia Kalinoŭskaha.
Voś toj abzac z padručnika:
Z padručnika pa «Ruskaj litaratury».
A voś zaćvierdžany Ministerstvam adukacyi padručnik pa «Historyi Biełarusi» za 8-y kłas (2018) pad redakcyjaj Uładzimira Sosny. Tut havorycca pra «Paŭstańnie 1863—1864 hh.», a nie pra «polskaje paŭstańnie»:
Z padručnika pa «Historyi Biełarusi».
A zaraz raźbiarem pa punktach artykuł pres-słužby Ministerstva adukacyi.
Farmuloŭka «Polskaje paŭstańnie 1863—1864» užyvajecca ŭ Rasii
U Biełarusi i Litvie pryniaty varyjant «Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ». Taksama ŭ biełaruskaj histaryjahrafii sustrakajecca nazva «Paŭstańnie ŭ Polščy, Litvie i Biełarusi 1863—1864 hadoŭ». U Polščy, jak i Ukrainie, tyja padziei — heta «Studzieńskaje paŭstańnie». Mienavita tak jano pradstaŭlena i ŭ mižnarodnym navukovym asiarodku — January Uprising.
«Polskim» paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ nazyvajuć u Rasii. Pry hetym varta zaznačyć, što ŭ samoj Rasii taksama rychtavałasia paŭstańnie. Isnavali tajemnyja arhanizacyi «Ziamla i vola» dy «Kamitet ruskich aficeraŭ u Polščy» [1]. Akazvajučy dapamohu svaim ruskim siabram, Kalinoŭski navat dasłaŭ u Pieciarburh adzin z drukarskich varštataŭ. Była arhanizavana, naprykład, tak zvanaja Kazanskaja zmova, za ŭdzieł u jakoj byli aryštavanyja 31 čałaviek, piaciarych ź ich rasstralali [2]. Paŭstancy płanavali ruchacca z Mahiloŭskaj hubierni ŭ kirunku Smalenska i dalej — ažno da Vołhi [3]. Ni pra što heta ŭ adkazie «priess-słužby MO» niama. Bo hetyja fakty supiarečyli b traktoŭcy, vyhadnaj u svoj čas carskim uładam, što padziei 1863—1864 hadoŭ — «polski bunt».
Pres-słužba zaniziła kolkaść bajoŭ u 10 razoŭ
Zhodna z aficyjnymi rasijskimi dadzienymi, tolki na terytoryi Biełarusi i Litvy adbyłosia bolš za 260 bajavych sutyknieńniaŭ [4]. Zhodna ź niapoŭnymi padlikami Stanisłava Zielińskaha, hetaja ličba składała 237 bajavych sutyknieńniaŭ (ź ich 3 u Mahiloŭskaj, 20 u Minskaj, 1 u Viciebskaj, 65 u Hrodzienskaj, 48 u Vilenskaj i 99 u Kovienskaj hubierniach) pry ahulnaj kolkaści na terytoryi ŭsioj kolišniaj Rečy Paspalitaj u 1229 sutyčak [5]. Adnak «priess-słužba MO» śćviardžaje: «Usiaho na terytoryi byłoj Rečy Paspalitaj adbyłosia kala 120 bojesutyknieńniaŭ» (adpaviedna, u 10 razoŭ mienš!). Pry hetym uzhadvajucca niejkija «biełaruskija daśledčyki», jakija naličvajuć tolki 46 bajoŭ z ruskimi vojskami na terytoryi Biełarusi.
Tablica kolkaści bajoŭ paŭstańnia 1863—1864 hh.
Miłavidskaja bitva była nie adzinaj pieramohaj paŭstancaŭ
Pres-słužba Ministerstva adukacyi nazyvaje adzinaj pieramohaj paŭstancaŭ tolki Miłavidskuju bitvu, jakaja adbyłasia 3 červienia 1863 hoda. A jak ža va ŭmovach faktyčna partyzanskaj vajny zachop Ružanaŭ, Pružanaŭ, šerahu inšych miastečkaŭ, nie kažučy ŭžo pra vioski, horad Horki ci bitvu ŭ Vialikim Vuhle (abo Vialikim Kucie — uročyščy kala sučasnaha ahraharadka Łyskava ŭ Pružanskim rajonie), paśla jakoj Valer Urubleŭski adznačyŭ najlepšych paŭstancaŭ kvietkami kaliny? A jak ža źniščeńni varožych raźjezdaŭ, zachopy poštaŭ? U Vialikuju Ajčynnuju vajnu, naprykład, anałahičnyja vypadki zapisvalisia ŭ statystyku partyzanskich atradaŭ jak «pieramohi».
Siarod paŭstancaŭ byli i pravasłaŭnyja śviatary
Za ŭdzieł u paŭstańni, zhodna z aficyjnymi dadzienymi, rasiejskija ŭłady pakarali 447 pradstaŭnikoŭ duchavienstva Biełarusi i Litvy (siarod ich 14 pravasłaŭnych), jašče 8 katalickich ksiandzoŭ jany pryhavaryli da śmiarotnaha pakarańnia i rasstralali: Harhas, Dajlida, Ziamacki Rajmund, Išora Stanisłaŭ, Mackievič Antonij, Narejka Isidar, Račkoŭski Teafił, Falkoŭski Adam [6]. Hetyja represii, inicyjavanyja Michaiłam Muraŭjovym, spravakavali raspravy i fizičnyja katavańni z boku paŭstancaŭ u adnosinach da šerahu pradstaŭnikoŭ pravasłaŭnaha duchavienstva, siarod jakich byli zabityja try pravasłaŭnyja śviatary (Kanapasievič Daniił, Rapacki Raman, Prakapovič Kanstancin) i plaban Fiodar Juzefovič. Represii ŭ vyniku pravakavali represii, toje što i treba było rasijskim uładam dla abhruntavańnia žorstkaści svaich dziejańniaŭ. Tak, za zabojstva śviatara Daniiła Kanapasieviča byli paviešanyja čatyry čałavieki, dvoje ź jakich — sialanie toj ža miascovaści, dzie śviatarom byŭ Kanapasievič: Alaksandr Padalecki i Jakub Sakovič.
Sialan adpuskali, šlachtu karali
Usiaho praz paŭstanckija šerahi ŭ 1863—1864 hadach prajšło kala 200 tysiač čałaviek, «choć u poli nikoli nie było ich bolš, čym 30 tysiač»[7]. Ź ich u Biełarusi i Litvie dziejničała kala 220 atradaŭ, u jakija ŭvachodzili 67 957 čałaviek[8]. Pry hetym, ruski daśledčyk paŭstańnia Miłavidaŭ rabiŭ zaŭvahu, što heta prybliznaja ličba i kolkaść paŭstancaŭ u Biełarusi i Litvie mahła dachodzić da 75 tysiač čałaviek. Ź ich padčas bajavych sutyknieńniaŭ na našaj terytoryi, pa aficyjnych rasijskich dadzienych, było zabita 5934 paŭstancy, 733 paranienyja i 1361 uziaty ŭ pałon: «Eto budiet minimum, tak kak v doniesienijach i v sostavlennom na osnovanii ich «Pieriečnie», čisło ubitych nie ukazano v 45 bojevych stołknovienijach, čisło ranienych v 150 i plennych v 95 stołknovienijach i v 8-mi słučajach pokazany obŝije potieri svyšie 1000 t.ie., ubitych i ranienych vmiestie».[9]
Jak minimum tracinu ŭdzielnikaŭ paŭstańnia (možacie sami padličyć, kolki heta z amal 68 tysiač) składali sialanie. Pry hetym u mnohich paŭstanckich atradach, jakimi kiravali abšarniki, udzieł sialan štučna abmiažoŭvaŭsia — jany pavinny byli pryjści ŭ atrad sa zbrojaju. Pres-słužba Ministerstva adukacyi, spasyłajučysia na adnaho vielmi joju šanavanaha ekśpierta, nazyvaje ličbu ŭ 22,93%, pry hetym u jakaści krytera nazvana «Z ahulnaj kolkaści represavanych za ŭdzieł u paŭstańni 1863—1864 hadoŭ» (źviartaju taksama ŭvahu i na ŭžytuju kanstrukcyju biez dadatka «polskaje»). Chutčej za ŭsio, pad «represavanymi» ŭ dadzienym varyjancie majecca na ŭvazie pakaranyja śmierciu, dzie siarod 180 paviešanych i rasstralanych rasijskimi ŭładami ŭ Biełarusi i Litvie 43 byli sialanami [10].
Adnak statystyka ŭ dadzienym vypadku — sprava davoli sprečnaja. Naprykład, historyk Susana Sambuk, praanalizavaŭšy śpisy amal 12,5 tysiač represavanych pa hubierniach, na jakija dzialiłasia terytoryja Biełarusi, pryjšła da vysnovy, što sialanie skłali siarod ich tolki 18% [11]. Adnak nieabchodna ŭličvać, što rasijskija vajenna-śledčyja kamisii asudžali, u pieršuju čarhu, pradstaŭnikoŭ šlachty. Sialanie ž atrymoŭvali prysudy tolki ŭ tym vypadku, kali zmahalisia da kanca sa zbrojaju ŭ rukach abo sami padbuchtorvali inšych da ŭdziełu ŭ paŭstańni [12].
Znachodzilisia ŭ turmie ŭ Hrodnie.
Naprykład, pa abvinavačvańni va ŭdziele ŭ paŭstańni na 1.11.1863 hoda ŭ Hrodnie ŭ turmie ŭtrymlivalisia 339 sialan, 259 šlachcičaŭ i 13 ksiandzoŭ [13]. Pieravažnuju bolšaść sialan u vyniku adpuścili na paruki adnaviaskoŭcaŭ i pad nahlad palicyi.
Polski historyk Viesłaŭ Kaban uvohule adznačaje, što ŭ druhoj fazie paŭstańnia — ź leta 1863 h. da momantu jaho zadušeńnia ŭ sakaviku 1864 h. — sialanie składali kala 55 % usich udzielnikaŭ atradaŭ [14]. Da takich padlikaŭ jon pryjšoŭ na padstavie analizu listoŭ sialan, sasłanych u Sibir. Prykładna takaja ž situacyja budzie i pry razhladzie ŭdzielnikaŭ atradaŭ. Tak, u atradzie Adama Pusłoŭskaha, jaki trapiŭ u pałon, sialan było 12 z 29 (abo amal 41,4 %). I heta dadzienyja da pačatku «falsifikavańnia» ŭdziełu sialan u paŭstańni z boku rasiejskich uładaŭ z kanca maja 1863 h. Tamu sa statystykaj treba być vielmi aściarožnymi i razumieć usie składanaści hetaha pytańnia.
I pravasłaŭnyja, i kataliki
Rasijskija ŭłady na čale ź Michaiłam Muraŭjovym imknulisia nadać paŭstańniu vobraz «ksiendzovsko-šlachietskoho miatieža». Vyhadna heta było i pieramožanym ź liku «biełych», jakija ŭsialak u parazie abvinavačvali «čyrvonych». Z hetaj metaj udzieł pravasłaŭnaha nasielnictva, navat represii ŭ adnosinach da 14 pravasłaŭnych śviataroŭ, usialak zamoŭčvalisia. Analizujučy tyja padziei, užo rasiejski pałkoŭnik Alaksandr Hiejns, jaki zmahaŭsia suprać paŭstancaŭ u bitvach pad Kockam, pry Kališy i Siemiacičach, u asabistym liście da svajho siabry Kanstancina Kaŭfmana, adnaho z nastupnikaŭ Michaiła Muraŭjova na čale Paŭnočna-Zachodniaha kraja impieryi, zapisaŭ: aficyjnyja daniasieńni zamoŭčvajuć fakty «zaciataj abyjakavaści da nas sialan va ŭvieś čas baraćby». «Heta abyjakavaść išła tak daloka, što, nie ŭ dakor aficyjnym daniasieńniam, mnohija ruskija sialanie brali ŭdzieł u paŭstańni». A ŭ mai 1863-ha, napiaredadni Miłavidskaj bitvy ŭ Słonimskim paviecie, «sialanie cełymi stanami prymali pravasłaŭnuju prysiahu na viernaść mieciažu…»[15].
Tamu, nasamreč, pravasłaŭnych chapała siarod paŭstancaŭ u zachodniaj častcy Biełarusi, jak i katalikoŭ siarod tych, chto padtrymlivaŭ rasijskija ŭłady. Tut prablema značna składaniejšaja i jana patrabuje navukovych rosšukaŭ. Inakš vyhladała situacyja ŭ Mahiloŭskaj hubierni, dzie paŭstańnie navat i nie paśpieła raspaŭsiudzicca i dzie carskaja prapahanda była bolš paśpiachovaj.
Sialanie paśla inicyjavanaha M.M. Muraŭjovym stvareńnia viaskovaj varty («sielskije karauły») brali taksama sumiesna z rasiejskimi vojskami ŭdzieł u čatyroch bajavych sutyčkach (dadzienyja pa st.st.): 9 červienia 1863 pry miastečku Kryvošyna (11 sialan z taho boju atrymali bronzavy miedal u pamiać zadušeńnia paŭstańnia), 29 červienia la miastečka Damačava, 27 lipienia pablizu ŭročyšča Cymleva, 30 žniŭnia pablizu ŭročyšča Biarozaŭka. Adnak žadanych vynikaŭ ni prapahandysckija zachady, ni ŭznaharody, šyroka abiacanyja sialanam rasiejskimi ŭładami, nie prynieśli. Tym bolš asnovu vartaŭ składali raźmieščanyja pa vioskach voinskija i kazackija patruli (tolki staraabradcy dobraachvotna ŭstupali ŭ ich) i carskija aficery vymušanyja byli pryznać, što sialanie ŭ Kovienskaj i Hrodzienskaj hubierniach «admovilisia ad dobraachvotnaha stvareńnia vartaŭ», ratavalisia navat uciokami ŭ lasy pry sprobach prymusovaj arhanizacyi varty. Niezdarma A.I. Miłavidaŭ u svajoj pracy pa historyi paŭstańnia adznačaŭ: «Z nahody mieciažu 1863 hoda isnuje pierakanańnie, što sielskaje nasielnictva Paŭnočna-Zachodniaha kraja z samaha pačatku ruchu było całkam na baku zakonnaha rasiejskaha ŭrada. Heta možna skazać tolki pra biełaruskija [majucca na ŭvazie — Viciebskaja i Mahiloŭskaja] ź pieravažnym ruskim, pravasłaŭnym nasielnictvam, i to jakoje daloka nie całkam prajaŭlała svaju addanaść»[16].
Biełaruś u paŭstańni
Užo pieradrukavany ŭ Vilni i raspaŭsiudžany ŭ Biełarusi i Litvie polski manifiest ab pačatku paŭstańnia byŭ padpisany ad imia «Litoŭskaha kamitetu ŭ jakaści Časovaha pravincyjnaha ŭrada ŭ Litvie i Biełarusi». Byŭ jašče i «Prykaz ad rondu polskaha nad cełym krajem Litoŭskim i Biełoruskim da narodu ziamli litoŭskaj i biełoruskaj». Byŭ parol: «— Kaho lubiš? Lublu Biełaruś! — Dyk uzajemna!» Inšaja sprava, što pad «Biełaruśsiu» razumieli sami paŭstancy.
Z paŭstanckaha manifiesta. Uzhadka pra Biełaruś
Mif Kalinoŭskaha zakładaŭsia zadoŭha da BSSR
Hetamu sadziejničali sučaśniki Kastusia Kalinoŭskaha pa roznyja baki barykad. Sapraŭdy, dla pieramožanych paŭstancaŭ Kalinoŭski — «polski patryjot», ale z razynkaj. Dla svajho palityčnaha praciŭnika Jakuba Hiejštara jon «lićvin-sieparatyst»[17]. A sakratar paŭstanckaha Narodnaha ŭrada ŭ Varšavie Ju. Janoŭski (1832—1914) nazyvaŭ Kalinoŭskaha ŭvohule «adnym z vyšejšych rozumaŭ, jakich stvaryła na śviet Polšča ŭ toj čas, čałaviekam, addadzienym dušoj i ciełam idei vyzvaleńnia naroda, praŭdzivym apostałam biełaruskaha naroda, sapraŭdnym hierojem paŭstańnia 1863 hoda»[18]. Kalinoŭski, sapraŭdy, byŭ vychavany ŭ polskaj kultury, atrymaŭ vydatnuju ruskuju adukacyju, ale ŭśviadomiŭ svaju prynaležnaść da prostaha biełaruskaha narodu, za lepšuju dolu jakoha i addaŭ svajo žyćcio.
Padobnyja charaktarystyki hučali i z boku pieramožcaŭ. Muraŭjoŭski historyk Vasil Ratč nazvaŭ Kalinoŭskaha «samozvaniec-diktator Litvy i Biełoruśsii»[19]. Pakazalna ŭ hetym płanie ŭzhadka pra Kalinoŭskaha, jaki vystupaje antahanistam u dvuchtomnym ramanie «Kryvavy puf» (1869—1874) Usievałada Krastoŭskaha. Taho samaha, jaki vučyŭsia z Kalinoŭskim na adnym i tym ža jurydyčnym fakultecie Pieciarburhskaha ŭniviersiteta, a paźniej słužyŭ u Śvisłačy i Hrodnie tak uzhadvaŭ u svaim ramanie pra Kalinoŭskaha: «Varšaŭski ržond zusim užo sa starońnich ruk daviedaŭsia ŭ čym kryjecca sapraŭdnaja sprava, i zabajaŭšysia Kalinoŭskaha, pasłaŭ da jaho ŭniviersiteckaha tavaryša Oskara Aviejde «ŭłamać» novaha dyktatara, uhavaryć jaho nie adździalacca ad ržonda, u imia lubovi da supolnaj polskaj ajčyny. Ale daremna biehaŭ Aviejde na vilenskija niamieckija mohiłki dla spatkańniaŭ i pieramovaŭ z Kalinoŭskim. Hety apošni nie pahadžaŭsia ni na što i zajaviŭ, što jamu spravy niama da «Karony», što Litva i Biełaruś całkam admysłovaja i samastojnaja dziaržava i što «takoj durnoj bašcy, jak Varšava, nielha ŭručać los Zachodniaha kraju»[20].
Škada, što pres-słužba Ministerstva adukacyi nie viedaje ni pra sprečki, jakija vialisia ŭ Litoŭskim kamitecie nakont abarony miascovych intaresaŭ pierad Varšavaj napiaredadni paŭstańnia. Što heta pryviało da kryzisu va ŭzajemaadnosinach z Nacyjanalnym kamitetam. Što z pačatkam paŭstańnia Kalinoŭski, jak luby razumny palityk, paličyŭ niemetazhodnym praciahvać sprečki, a prosta rabić spravu. Lubyja sproby pastavić pad sumnieŭ prynaležnaść Kalinoŭskaha da biełarusaŭ, jak i starannaja falsifikacyja aŭtarstva pres-słužby Minadukacyi, raźbivajucca ab jaho pieradśmiarotnyja «Listy z-pad šybienicy».
U aryhinale jany byli padpisanyja jak «Da ludu Biełaruskaha. List z-pad šubienicy Kanstancina Kalinoŭskaha»[21]. Heta była paralel z polskim revalucyjna-demakratyčnym tavarystvam «Lud polski», zasnavanym u 1835 hodzie Stanisłavam Vorcelem. Kalinoŭski maryŭ pra stvareńnie narodnaj arhanizacyi. Ale jaho sproby nie prynieśli plonu. I hetuju ideju jon pakidaŭ naščadkam.
Meta «Listoŭ» — «kab znaŭ śviet Božy, jak mužyki Biełarusy hladziać na Maskaloŭ i paŭstańnie polskaje, čaho jany chočać, i čaho pa svajej sile dabivacisia buduć. Słova naša prostaje, no zato ščyraje; kali jano dojdzie da Rondu Polskaha, adkryje jamu našu hrudź, daj pakaža, što pa-našamu rabici treba, kab panavańniu Maskoŭskamu nie ciapier, to paźniej kaniec uže pałažyci».
U «Listach» dakładna raźmiažoŭvajecca «polskaje paŭstańnie», «maskali» i «mužyki-Biełarusy». Biełarusy pavinny padtrymać «polskaje paŭstańnie», kab damahčysia pravoŭ dla siabie i pieratvaryć jaho ŭ svajo paŭstańnie. Usio ŭ klučy paŭstanckaha zakliku «Za našuju i vašuju svabodu!»
Asabliva pavučalnym dla pres-słužby Ministerstva adukacyi pavinny byli b stać słovy Kalinoŭskaha pra škołu na rodnaj movie, ale, vidavočna, im nie ŭdajecca ich razhledzieć.
List «Jaśki, haspadara z-pad Vilni, da mužykoŭ ziamli Polskaj» nie naležyć Kalinoŭskamu
Na momant źjaŭleńnia hetaha «Lista» Kastuś Kalinoŭski byŭ usiaho tolki namieśnikam kiraŭnika horada Vilni, adchileny ad ułady paśla pieravarotu «biełych» na čale ź Jakubam Hiejšataram. U tym liku jon nie mieŭ paŭstanckaj piačatki, jakoj zmacavany «List» i jakaja była pieradadziena Hiejštaru. Kastuś Kalinoŭski napisaŭ pratest suprać «kontrrevalucyjnaha pieravarotu», u jakim skłaŭ ź siabie ŭsiu adkaznaść pierad naščadkami za dalejšy los paŭstańnia.
Mienavita paśla hetaha Jakub Hiejštar, jaki skasavaŭ Časovy ŭrad… u Litvie i Biełarusi», pajšoŭ na padparadkavańnie Varšavie i ŭznačaliŭ «adździeł, jaki kiruje pravincyjami Litvy». Razam z varšaŭskim kamisaram Niestaram Dziuleranam jon padrychtavaŭ dźvie adozvy da žycharoŭ Biełarusi.
Adozva «Braty-Biełarusy, pryjšła para dobraja».
Pieršaja ź ich źjaviłasia da Dnia Kanstytucyi Rečy Paspalitaj — 3 maja. Ad imia polskaha Nacyjanalnaha ŭrada jon byŭ nadrukavany pa-biełarusku łacinkaj sa słovami «Braty-Biełarusy, pryjšła para dobraja». Na im staić užo piačatka Adździeła, kirujučaha pravincyjami Litvy. Dakumient zaznačaje, što «ŭsie syny adnoj Polščy-Ajčyzny našaj, što ŭsiem mužykam addajecca na ŭvieś viek ziemla, jakaja była ŭ ich užyvalności biez žadnaj pańščyzny i čynšy nijakaha atrabotku». Važna ŭ hetym dakumiencie toje, što ŭśled za paŭstanckim manifiestam abiacajecca 5 marhoŭ ziamli bieźziamielnym sialanam, «katoryja pojduć na Maskala». Zaviaršajecca jon słovami, što «ŭ kažnoj chacie charanicie hety Manichviest, jak hramatu na svabodu praŭdzivuju». Jaho adroznaść ad papiarednich paŭstanckich dakumientaŭ, jakija vydavalisia «Časovym uradam», abo toj ža «Mužyckaj praŭdy» palahaje navat u tym, što jon vystupaje nie ad imia «My», a maje paznaki «Vy», «Vašaj» u adnosinach da «mužykoŭ», «Bratoŭ-Biełarusaŭ».
Toje ž datyčyć i ahitacyjnaha vydańnia, viadomaha jak «Piśmo Jaśki-haspadara z-pad Vilni da mužykoŭ ziamli polskaj», jakoje, vidavočna, było padrychtavana aŭtarami Manichviesta ad 3 maja, vyjšła ŭ drukarni polskaha Nacyjanalnaha ŭrada i było zmacavana jaho piačatkaju ŭ vyhladzie hierba z karonaj nad vyjavami «Arła», «Pahoni» i Archanioła Michaiła. Heta moh zrabić tolki varšaŭski kamisar. K. Kalinoŭski ž u mai mieŭ tolki piačatku z nadpisam «Uradavy kamisar Hrodzienskaha vajavodstva», jakoj i zmacoŭvaŭ padpisanyja im dakumienty. Dla prykładu taksama možacie paraŭnać, jak aformlena «Mužyckaja praŭda», jakaja mieła podpis «Jaśka haspadar z-pad Vilni» i zhadany dakumient.
«Piśmo…», karystajučysia ŭžo zamacavanym u śviadomaści sielskich žycharoŭ Hrodzienskaj hubierni vobrazam «Jaśki-haspadara z-pad Vilni» imkniecca zaachvocić ich da ŭdziełu ŭ paŭstańni, abiacajučy «ziamlu, spraviadlivuju volnaść i Vieru našych Baćkoŭ, kali Prancuz i ceły śviet idzie nam pamahaci».
U hetym płanie «Piśmo…» paŭtaraje asnoŭnyja tezy «Mužyckaj praŭdy», adroźnivajučysia ad jaje šeraham moŭnych kanstrukcyj i vyrazam, jaki asabliva nie pasuje joj: «…my, što žyviema na ziamli Polskoj, što jamo chleb Polski, my, Palaki ź viakoŭ viečnych»[22].
Kab nivielavać niedarečnuju prapahandysckuju dziejnaść svaich papiarednikaŭ pa adździele, jaki kiravaŭ pravincyjami Litvy, Kalinoŭski paśla adchileńnia «biełych» i viartańnia ŭłady vydaje №7 «Mužyckaj praŭdy», jaki staŭsia pierakazam papiarednich šaści numaroŭ. Pry hetym «Polšča» vystupaje ŭ stanoviščy «inšaha»: «u Polščy mužyki, taksama, jak i my, spadziajaliś na cara da ždali voli ad niaho»; «pamoh by Prancuz i nam, jak pamahaje mužykam u Polščy».
Darečy, paŭstancy sapraŭdy raźličvali na zamiežnuju dapamohu «Vialikich dziaržaŭ». Ale ŭ toj čas nielha było pa-inšamu. Tym bolš, prykłady Hrecyi i Italii davali nadzieju na pieramohu.
Prosta ideja Rečy Paspalitaj tady jašče nie pamierła
Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ, sapraŭdy, było paŭstańniem «polskim». Ale nie ŭ tym sensie, jak heta moža hučać ciapier i ŭvodzić u zman, tym bolš u školnym padručniku, dzie nakont hetaha niama nijakaha tłumačeńnia. «Polšča», abo jak u krynicach na biełaruskaj movie taho času «Polš» — supolnaja, jadnalnaja spadčyna, kolišniaja Reč Paspalitaja, zydealizavany vobraz, z ustalavańniem jakoha źviazvaŭsia nadychod praŭdzivaj svabody i vyrašeńnia lesu Biełarusi i Litvy, jakija paŭstancy vyłučali i napaŭniali sensam. Sam Kalinoŭski, jak i, da prykładu, ruski revalucyjanier Hiercen, źviazvaŭ dalejšy los svajoj Radzimy ź pieramohaju paŭstańnia. Letam 1863 hoda, u suviazi z kanfliktam z Varšavaju, navat pryjšoŭ da idei stvareńnia asobnaj dziaržavy na terytoryi Biełarusi i Litvy, ale, razumiejučy, što padstavaŭ dla hetaha niama, spadziavaŭsia, što paśla jaho śmierci biełarusy atrymajuć jak minimum «samarondstva» (aŭtanomiju) u budučaj fiederatyŭnaj Rečy Paspalitaj. Ci mnoha heta? Na toj čas — heta byŭ ceły praryŭ.
Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ padrychtavała pakaleńnie (F. Bahuševič, A. Abuchovič, Z. Čachovič, K. Kastravicki i inš.), jakoje dało pačatak budučaj Biełarusi. Imia Kastusia Kalinoŭskaha taksama staić u hetym šerahu. Ale Kalinoŭskaha namahajucca abvieścić niebiełarusam, zamiest taho, kab uśviadomić, što biełarusy mohuć być roznyja i z roznymi palityčnymi pohladami. Adnyja mohuć aryjentavacca na ŭschod, inšyja — na zachad. Adnyja — śpiavać ody ruskamu caru ci prezidentu, druhija, jak Kalinoŭski, kazać: «Bo ja tabie z-pad šubienicy kažu, Narodzie, što tahdy tolka zažyvieš ščaśliva, kali nad taboju maskala ŭže nie budzie». Pry hetym varta pamiatać i inšy jaho zapaviet: «Ja nie protivnik sčasťja narodnoho, nie protivnik i Rośsii, jeśli ona dobra nam žiełajet, no protivnik tiech biedstvij, kotoryje posiahajut kraj naš niesčastnyj».
I niekalki słoŭ pra ruskuju litaraturu
Na chvilinu vierniemsia da padručnika pa ruskaj litaratury.
Moža, aŭtarki padručnika pa «Ruskaj litaratury» (Śviatłana Zacharava, Taćciana Marozava i Halina Čapialova) prosta pamylilisia ci palenavalisia źvierycca z padručnikam historyi? Dy nie, nazyvańnie paŭstańnia «polskaje paŭstańnie pad kiraŭnictvam K. Kalinoŭskaha (1863—1864)», dumajecca, maje inšyja pryčyny. Aŭtarki padručnika hladziać na ruskuju litaraturu ruskimi, a nie biełaruskimi vačyma. Prastora padručnika — Rasija, Rasijskaja impieryja, SSSR. Ni Biełaruś, ni BSSR u padručniku amal nie ŭzhadvajucca, adziny raz tolki praskokvaje słova «Biełoruśsija» ŭ tvory Michaiła Šołachava «Los čałavieka». Padručnik Zacharavaj, Marozavaj i Čapialovaj — heta prosta taki kłon z rasijskich padručnikaŭ dla rasijskich školnikaŭ. U im niama sproby vybrać univiersalna značnyja tvory ruskaj litaratury i raźbirać ich ź pierśpiektyvy Biełarusi, źmiaścić ich u biełaruski kantekst, adznačajučy, tam, dzie heta darečna, što voś hety tvor pra biełarusa, a voś u hetym tvory z pazicyi ruskaha šavinizmu skažajecca praŭda pra Biełaruś, a voś hety aŭtar karykaturna maluje inšarodcaŭ (a biełarusy ž dla jaho taksama byli inšarodcy), a voś hety, naadvarot, adstojvaje prava narodaŭ na samavyznačeńnie, a voś u tym tvory znajšli adbitak ahulnajeŭrapiejskija revalucyjnyja tendencyi, jakija ŭ Biełarusi vyjavilisia ŭ paŭstańni na čale z Kalinoŭskim. Ničoha takoha ŭ ciapierašnim kursie ruskaj litaratury ŭ biełaruskich škołach niama, i hetaja jaho rusacentryčnaść — vialikaja tema dla asobnaha abmierkavańnia.
Što da aŭtara tekstu, padpisanaha «pres-słužbaj» Ministerstva adukacyi, to jamu možna tolki paraić: kali ty pracuješ u biełaruskim ministerstvie, nie «plavuzhaj» suprać Biełarusi.
[1] D́jakov V. A. i Miller I. S., Rievolucionnoje dvižienije v russkoj armii i vosstanije 1863 h., M., 1964; D́jakov V. A., Diejatieli russkoho i polskoho osvoboditielnoho dvižienija v carskoj armii 1856—1865 hh. (Bibliohrafič. słovaŕ), M., 1967.
[2] Kaźni v Kazani // Kołokoł. 15 ijunia 1864; Koźmin B. P., Kazanskij zahovor 1863 h. M., 1929.
[3] Vosstanije v Litvie i Biełoruśsii v 1863—1864 hh. Moskva, 1965. S. 490—491; http://rosszuki.blogspot.com/2018/11/5-6-1863.html
[4] Archivnyje matieriały Muravjevskoho muzieja, otnosiaŝijesia k polskomu vosstaniju 1863-1864 hh. v priediełach Sieviero-Zapadnoho kraja.Časť 2. Pieriepiska o vojennych diejstvijach s 10-ho janvaria 1863 hoda po 7-je janvaria 1864 hoda. — Vilna, 1915. — s. L.
[5] Stanisław Zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864. — Rapperswil, 1913.
[6] Bolš padrabiazna: http://rosszuki.blogspot.com/2013/12/1863-19.html
[7] Kalwat Wojciech, Leśne powstanie // Mówią wieki. 2013. — № 1/13 (636). - S. 41[9]
[8] Archivnyje matieriały Muravjevskoho muzieja, otnosiaŝijesia k polskomu vosstaniju 1863-1864 hh. v priediełach Sieviero-Zapadnoho kraja.Časť 2. Pieriepiska o vojennych diejstvijach s 10-ho janvaria 1863 hoda po 7-je janvaria 1864 hoda. — Vilna, 1915. — s. LII.
[9] Archivnyje matieriały Muravjevskoho muzieja, otnosiaŝijesia k polskomu vosstaniju 1863—1864 hh. v priediełach Sieviero-Zapadnoho kraja. Časť 2, s. LIV.
[10] Studnicki W., Rok 1863. Wyroki śmierci. — Wilna, 1922.
[11] Sambuk S.M. Rievolucionnyje narodniki. Mn., 1972. S. 246.
[12] Bolš padrabiazna http://rosszuki.blogspot.com/2015/10/1863-1864.html
[13] Budnik I. Da padziejaŭ 1863—64 hh. na Haradzienščynie. Hrodna, 2013. S. 88.
[14] Caban Wiesław, Chłopi w powstaniu styczniowym // Mówią wieki. 2013. — № 1/13 (636). — S. 31
[15] Bolš padrabiaźniej: http://rosszuki.blogspot.com/2015/09/blog-post.html
[16] Miłovidov A.I. Iz istorii polskoho vosstanija 1863 hoda. S. 343
[17] Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857-1865. 2 t. Wilno, 1913. T. 1. S. 238.
[18] Janowski J.K. Pamiętniki o powstaniu stycyniowem. 3 t. Lwów, 1923; Warszawa. 1925—1933.T. 2. S. 115
[19] Ratč V.F. Śviedienija o polskom miatiežie 1863 h. v Sieviero-Zapadnoj Rośsii. T.1. Vilno, 1867. S. 233
[20] Kriestovskij V. Krovavyj Puf. Chronika Novoho Smutnoho vriemieni Hosudarstva Rośsijskoho. 4 t. SpB., 1869—1874
[21] Historja powstania narodu polskiego w 1861—1864 r. / A. Giller. — Paryż, 1867. — T. 1. — S. 327.
[22] Hierasimčyk V. Kanstancin Kalinoŭski: asoba i lehienda. Hrodna, 2018. S. 184—185.
