Miecenat Skaryny i pazašlubny syn karala
U dzień jubileja biełaruskaj knihi varta zhadać i biskupa Jana, dziakujučy jakomu Skaryna zasnavaŭ u Vilni pieršuju ŭ VKŁ drukarniu.
Biskup Jan. Vyjava XVII st.
«Jan z kniazioŭ litoŭskich» — pad takim imiem jon zastaŭsia ŭ historyi. Plon pracy hetaha syna svajoj epochi, jaki pražyŭ usiaho kala saraka hadoŭ, niedaacenieny naščadkami. Kab nie biskup Jan, nieviadoma, ci mieli b biełarusy Skarynaŭ «Apostał», a Vilnia — Kaziuka.
Jan naradziŭsia ŭ Krakavie 8 studzienia 1499 hoda. Jaho maci była maraŭskaja arystakratka, Kaciaryna Ochstat ź Cielnicaŭ. A baćkam — i ni dla kaho heta nie było sakretam — Žyhimont, syn karala i vialikaha kniazia Kazimira. Toj Žyhimont, jak sam stanie karalom i vialikim kniaziem dy atrymaje mianušku Stary. Jaho suviaź z Kaciarynaj była praciahłaj — aproč Jana, budučy karol pryžyŭ ź joj dźviuch dačok. Platkaryli, što i treciaja dačka, jakaja naradziłasia skora pa śmierci zakonnaha muža, taksama była ad karala.
Jan naradziŭsia, kali baćku było za tryccać. Zakonnych spadkajemcaŭ Žyhimont jašče nie mieŭ.
Žyhimont Stary — vialiki kniaź, karol i baćka Jana.
Tamu Jan nikoli nie zastavaŭsia biez baćkavaj apieki. Pa prośbie Žyhimonta Papa Leŭ Ch pryznačyŭ Jana, 20-hadovaha studenta Bałonskaha ŭniviersiteta, kiravać vilenskim biskupstvam. (Praŭda, usiu paŭnatu ŭłady jon atrymaŭ tolki praź siem hadoŭ, pryniaŭšy śviatarskaje paśviačeńnie.)
Jan byŭ adnym z ruchavikoŭ kananizacyi karaleviča Kazimira, jaki pamior u maładym vieku. U hetaj spravie syšlisia intaresy dynastyi i krainy.
Jahiełony chacieli mieć u rodzie śviatoha — heta padvyšała prestyž. Mieć ułasnaha śviatoha apiekuna Vialikamu Kniastvu było nieabchodna z palityčnych mierkavańniaŭ, kab procistajać polskim upłyvam.
Papa Leŭ Ch abviaściŭ Kazimira śviatym u 1521 h. Vilnia hučna śviatkavała heta.
U toj samy hod z Prahi ŭ stalicu VKŁ pierajazdžaje Francišak Skaryna. Ci zaprašaŭ jaho Jan, ci paśla źviarnuŭ uvahu na intelektuała ź jeŭrapiejskaj adukacyjaj — nieviadoma.
Sučasnaja Vilnia. Miesca, dzie stajała Skarynava drukarnia.
Ale ŭ chutkim časie z dapamohaj Jana Skaryna zasnavaŭ u Vilni drukarniu, u jakoj vyjšli pieršyja na terytoryi Uschodniaj Jeŭropy drukavanyja knihi — «Małaja padarožnaja knižyca» (1522) i «Apostał» (1525).
Zachavałasia apisańnie vyhladu Jana, pakinutaje sučaśnikami.
Biskup byŭ padobny da baćki, hetki ž vysoki, asiłak na vyhlad. Brovy i baradu mieŭ hustyja i čornyja. Hetaje apisańnie trochi nie supadaje z paśmiarotnaj vyjavaj XVII stahodździa.
Pastaleŭšy, biskup Jan staŭ faktyčnym namieśnikam baćki ŭ Vialikim Kniastvie. Pradstaŭnik siaredniaviečnaj palityčnaj elity,
Jan myśliŭ intaresami dynastyi, da jakoj naležaŭ. Bujnym mahnatam, asabliva Haštoldam i Radziviłam, jakija pryvykli, što karol zajmajecca polskimi spravami, a jany — svaimi, heta nie padabałasia.
Dziela taho kab zachavać za Jahiełonami Vialikaje Kniastva, Jan zmusiŭ litoŭskuju arystakratyju prysiahnuć maładomu Žyhimontu Aŭhustu (svajmu małodšamu zvodnamu bratu).
Dziela prestyžu dynastyi navat chacieli realizavać maru Vitaŭta Vialikaha — zrabić Litvu karaleŭstvam.
Biskup Jan razam ź Juryjem Radziviłam, Hierkulesam Litoŭskim, sprabavali dabicca na heta zhody na varšaŭskim sojmie 1526 h., adnak polskija pany zabłakavali rašeńnie.
Na Janu lažali i dypłamatyčnyja abaviazki — jon mieŭ adnosiny z pruskim hiercaham Albrechtam Hahiencolernam (u 1530 Skaryna jeździŭ da jaho ź misijaj ad biskupa),
Fierdynandam Habsburham, małdaŭskim haspadarom… Jan rabiŭ sproby ŭmacavać paŭdniovyja miežy VKŁ ad tataraŭ, paśpiachova haspadaryŭ u svaich majontkach, byŭ stvaralnikam I Statuta VKŁ 1529 hoda.
Ale atmaśfiera mahnackaje varožaści, u jakoj davodziłasia žyć Janu, vymotvała jaho.
U 1536 h. jon paprasiŭ u karala pieravodu i byŭ pryznačany biskupam u Poznań.
Straciŭšy apiekuna, źjazdžaje ź Vilni i Skaryna.
U darozie Jan zachvareŭ, u jaho pačyłasia lichamanka, i 18 lutaha 1538 hoda skanaŭ. Vykonvajučy pieradśmiarotnuju volu, biskupa Jana pachavali ŭ Vilni, u Katedry.
Vilenskaja Katedra, miesca apošniaha spačynu biskupa Jana.
Z hetaj karotkaj natatki bačny maštab asoby biskupa Jana i ŭpłyŭ, jaki jon zrabiŭ na historyju našaha kraju. Jaho žyćcio i dziejnaść vartyja i histaryčnaj manahrafii, i zachaplalnaha pryhodnickaha ramana.
Bijahrafija vialikalitoŭskaha Ryšeljo jašče čakaje svajho Dziuma.
