Nie hieroj svajho času: žyćcio i śmierć Alesia Dudara
Jon prydumaŭ «Maładniak», a za śmieły palityčny vierš u «libieralizacyju» 1920-ch byŭ vysłany ź Biełarusi. Jaho paeziju čytaŭ na pamiać Kupała, a NKVD asudziła na śmierć jak «člena antysavieckaj abjadnanaj špijonska-terarystyčnaj nacyjanał-fašysckaj arhanizacyi». Jon tolki zhadany ŭ sučasnych školnych prahramach, ale ŭ ich nie ŭklučany. Usio heta — Aleś Dudar.
Aleś Dudar (hladzić ubok) padčas vajskovych zboraŭ studentaŭ BDU, 1928
Litaraturaznaŭca Hanna Sieviaryniec rychtuje vialiki tom «Vybranaha» Alesia Dudara. Knižka za knižkaj (a nieŭzabavie vyjdzie padrychtavany joj tom dakumientalnaj bijahrafii Duboŭki), daśledčyca pieraadkryvaje nam litaraturu 1920-ch, u jakoj byli nie tolki burapiena i šturm avanpostaŭ, ale i tonkaść, i hłybinia.
«Naša Niva»: Čamu siońnia treba vydavać zbor tvoraŭ Alesia Dudara? Dapamažycie, kali łaska, čytačam acanić maštab asoby.
Hanna Sieviaryniec: Jon byŭ amal samym maładym ź biełaruskaha «šturm und dranhu» — pakaleńnia, da jakoha naležali Paŭluk Trus, Uładzimir Duboŭka, Michaś Zarecki, Kuźma Čorny i inšyja, — adnym z samych maładych i adnym z samych zaŭvažnych. Aleś Dudar prydumaŭ «Maładniak». Zasnavali jaho razam ź im jašče piaciora, heta viadoma, ale prydumaŭ — Dudar. Pieršy redaktar maładniakoŭskaha časopisa — u 19 hadoŭ, kab vy viedali. Zavadatar usich bujnych «nacdemaŭskich» litaraturnych skandałaŭ 20-ch. Adzin z samych jaskravych — niachaj sabie i supiarečlivych — krytykaŭ mižvajennaha času. Pieršy biełaruski pierakładčyk «Faŭsta» Hiote, «Ateła» Šekśpira, puškinskaha «Aniehina», urešcie. Heta ja tak, pieraličyła ŭ encykłapiedyčnym farmacie.
A kali pa-čałaviečy… Historyja Alesia Dudara — niezvyčajna cikavaja historyja čałavieka, abciažaranaha bliskučym talentam i vielmi miakkim charaktaram. Charaktaram, jaki katastrafična nie pasavaŭ da epochi. Kali Duboŭka — hieroj, kali Krapiva — antyhieroj, to Dudar — heta prosta nie hieroj. Čałaviek ź vialikim talentam — ale zusim biez ambicyj. Z vybitnoj mahčymaj budučyniaj — i zusim biez mocy za jaje zmahacca. Jon vielmi čałaviečny. I jahony čas prosta zžer jaho.
«NN»: Nie hieroj. Chiba Dudar dystancyjavaŭsia ad hramadskaha žyćcia?
HS: Nie, ja maju na ŭvazie krychu inšyja charaktarystyki. U Alesia Dudara była vyraznaja i jaskravaja hramadskaja pazicyja, miž inšym, kudy bolš vidavočnaja, čym u aściarožnaha Duboŭki. Ale ž jamu zaŭsiody brakavała ŭnutranaj mocy adstojvać jaje da kanca. Jon byŭ davierlivy, miakki čałaviek, lohka paddavaŭsia ŭpłyvam, moh padparadkavać svoj talent čužomu ahresiŭnamu ŭpłyvu — tak jon papaŭ «u abcuhi» Ciški Hartnaha i stvaryŭ svaje samyja adyjoznyja i navat u niečym nieprystojnyja krytyčnyja artykuły «antyŭzvyšenskaj» nakiravanaści… Jon byŭ prosta čałaviek, z usimi zvyčajnymi čałaviečymi słabaściami. Takim nie staviać pomnikaŭ. I dziakuj bohu, bo pomniki — heta niebiaśpiečna.
Adkul jany pavykopvali tyja vieršy?
«NN»: Čamu paśla Duboŭki vy ŭzialisia mienavita za Dudara?
HS: Padčas pracy nad knihaj pra Uładzimira Duboŭku Aleś Dudar-Dajlidovič biaskonca papadaŭsia mnie «pad ruku» — jany ž byli paplečnikami napačatku 20-ch, zaciatymi vorahami —naprykancy. Ale sapraŭdnaja daśledčyckaja cikavaść — kali prosta spać spakojna nie možaš, pakul nie vyśvietliš adkazy na svaje pytańni, — pryjšła, kali ja pieračytvała — treba było ŭdakładnić detali — dva listy Dudara da Duboŭki. I — nibyta małanka. Razumiejecie: vytančanaja proza. Kožny skaz chaciełasia smakavać. Idealny sintaksis. Biezdakornaja leksika i frazieałohija. Kožnaje słoŭca na svaim miescy. Zdavałasia b, list. Navat nie siabroŭski — spravy połackaj filii «Maładniaka», napaŭaficyjny dakumient, ale ž jak stvorany!
Aleś Dudar. 1930-ja. Fota z fondaŭ BDAMLIM
Źviarnułasia nanoŭ da pakazańniaŭ Dudara 1930 hoda, jakija drukuje ŭ svajoj knizie Michniuk, tam svojeasablivyja pakazańni, takaja spoviedź paeta, ščyraja sproba razabracca ŭ sabie — i znoŭ: prosta bliskučaja proza! U nas takoj miemuarystyki pieryjadu mižvajennaj Biełarusi, badaj što, i niama — dakładnaj, detalovaj, psichałahična nasyčanaj, napisanaj idealnaj movaj. Karaciej, mianie nie na žart začapiła.
Ja viedała raniej vieršy Dudara, i jany nie padavalisia mnie nu choć by na kroplu cikavymi. A tut — nu ja ž baču jakaść tekstu. I pajšło-pajechała.
Padniała jahonyja zborniki 20-ch, publikacyi, zbornik apaviadańniaŭ… Baču: jon zusim inšy!
«NN»: A ci pieravydavali ŭvohule tvory Dudara?
HS: Byŭ panyły zbornik 1959 hoda — boža moj, adkul jany pavykopvali tyja vieršy, kab ich tudy pastavić? Viedajecie, jak u nas vydavali naprykancy 50-ch reabilitavanych litarataraŭ? Vybirali samyja niepryhožyja, samyja niecharyzmatyčnyja, samyja miechaničnyja vieršy, da taho ž — abaviazkova pra Lenina, pra Kastryčnik, pra piać łyžak zacirki — voś hetaje vo ŭsio. Ja razumieju, čamu tak rabiłasia, ale heta tema asobnaj hutarki.
Duboŭka, darečy, hrebavaŭ svaim paślareabilitacyjnym vydańniem, nie ličyŭ jaho za knižku i šmat sił pakłaŭ, kab śledam za joj skłaści i vydać nastupnuju, bolš-mienš narmalnuju. Za Dudara, rasstralanaha ŭ 1937-m, heta pavinny zrabić my.
Uvachodziŭ u kupałaŭski puł
«NN»: Što vy sami niečakana dla siabie daznalisia pra Dudara ŭ pracesie padrychtoŭki? Što z hetaha najbolš ździviła vas?
HS: Oj, heta hutarka na dva dni bieź pierapynku. Ahulnaviadomaja infarmacyja pra Alesia Dudara nastolki skažonaja i niespraviadlivaja, što ździŭlacca mnie davodzicca na kožnym kroku. Prykładam, jon na vielmi dobrym uzroŭni vałodaŭ francuzskaj, anhlijskaj i niamieckaj movami — heta ja nie kažu pra polskuju, ukrainskuju i ruskuju, heta samo saboj.
U jaho była vydatnaja adukacyja: spačatku lehiendarnaja mienskaja pryvatnaja himnazija Zubakina i Falkoviča (miž inšym, vielmi niatannaja himnazija, niašmat chto moh dazvolić sabie vučycca ŭ joj), potym, u biežanstvie, — kłasičnaja mužčynskaja himnazija bujnoha horada Kazłova (ciapier Mičurynsk, Tamboŭskaja vobłaść Rasii). Akramia hetaha, Dudar uvieś čas samaadukoŭvaŭsia: u jaho była nierealnaja biblijateka. Dzie jon braŭ tyja vydańni, jakija ja bačyła na svaje vočy — a heta ŭžo tolki reštki lehiendarnaj jahonaj biblijateki, — ja nie mahu zrazumieć. Heta niešta fantastyčnaje, biblijateka Dudara. Heta tema asobnaha daśledavańnia. Dy tam za što nie krani… Adnosiny z Kupałam, prykładam… Aleś Dudar zusim nie taki, jakim jaho nam malavali. Jak, miž inšym, i ŭsia naša mižvajennaja litaratura.
«NN»: A jakija adnosiny byli ŭ Dudara z Kupałam?
HS: Kupała Dudara vielmi lubiŭ i caniŭ. Dudar uvachodziŭ, tak by mović, u kupałaŭski puł — Ivan Daminikavič staviŭsia da jaho sardečna, caniŭ jak paeta. Niezdarma ž mienavita Dudaru Kupała, staršynia Puškinskaj kamisii, addaŭ pierakładać «Aniehina». Aby-kamu taki dziaržaŭny zakaz nie dajuć. Jość uspaminy, jak Dudar ratavaŭ Kupałavu biblijateku padčas pavodki, jak svabodna, u luby čas, prychodziŭ da jaho ŭ hości. Jany i vypivali razam.
Jość kranalnyja ŭspaminy Jurki Vićbiča pra toje, jak biełaruskija piśmieńniki abmiarkoŭvali stalinskuju Kanstytucyju, a Dudar, Marakoŭ i Vićbič siadzieli ŭ stałoŭcy Doma piśmieńnika i pili horkuju. Dałučyŭsia da ich i Kupała. Z zały danosilisia isteryčnyja vokličy: «Vialiki Stalin! Vialikaja Kanstytucyja!» — i čym hučniej, tym paŭniej nalivalisia kielichi. «Dziadźka Janka, pračytajcie što svajo», — paprasili Kupału. Jon pračytaŭ kolki radkoŭ z «Nad rakoj Aresaj» — heta takaja vielmi pravilnaja, ideałahična vytrymanaja paema. «Nu jak?» — i maładyja paety apuścili vočy. «Dziakuju, chłopcy, — horka skazaŭ Kupała. — A voś im tam, — i jon matnuŭ hałavoj navierch, — padabajecca». Ustaŭ, kab sychodzić, — i raptam viarnuŭsia, nachiliŭsia da stała i pračytaŭ na pamiać Dudaraŭ «Siebiež», vielmi mocny «nacdemaŭski» vierš:
Išli ludzi praź Siebiež na zachad,
Nie zhubiŭšy, šukali čahości.
I pad zamčyščam sochnuć i čachnuć
Biełaruskija biełyja kości.
I Dudar, jak piša Vićbič, zapłakaŭ.
Cikava, što Jakub Kołas nie vielmi lubiŭ Dudara, choć kaliści vučyŭ jaho. Heta składanaja i šmatbakovaja tema — chto kaho caniŭ i chto kaho nie caniŭ u biełaruskaj litaratury.
Žančyny, jakija zachavali archiŭ Alesia Dudara: mama Volha Ivanaŭna, siastra Jaŭhienija Alaksandraŭna, plamieńnica Lida. Fota z archiva siamji Dajlidovičaŭ
Biblijateka ŭratavała baćkoŭ u vajnu
«NN»: Dudar ad 10 da 17 hadoŭ pražyŭ u Rasii, u biežanstvie. Ci adbiŭsia na im hety pobyt u Rasii ŭ vieku, kali farmujecca asoba?
HS: U Alesia Dudara była vielmi biełaruskaja siamja — mama ŭsio žyćcio hutaryła vyklučna pa-biełarusku, baćka ŭ pobycie — taksama. Da taho ž z pačatku 1920-ch Dudar — aktyŭny ŭdzielnik mierapryjemstvaŭ «Biełaruskaj chatki» i trupy Uładzisłava Hałubka — dva hady jon vandravaŭ z hetym lehiendarnym teatram u jakaści akciora. Da taho ž siemji Dajlidovičaŭ i Hałubka žyli dźviery ŭ dźviery, susiednija kvatery doma №15 pa vulicy Pravadnoj (ciapier heta rajon vulicy Fabrycyusa — SM). Mienavita heta sfarmavała jahonuju asobu. Ad rasiejskaha Mičurynska ŭ Dudara — vybitnaje viedańnie rasiejskaj i suśvietnaj litaratury. U tahačasnym Kazłovie była adna z samych bahatych pravincyjnych biblijatek, a Šurka Dajlidovič pieračytaŭ jaje amal usiu.
«NN»: Cikava, jaki byŭ los biblijateki samoha Dudara. Michaś Čarniaŭski ŭspaminaŭ, jak adzin ahient KHB, kab uciercisia ŭ davier, zaprašaŭ jaho dachaty i pakazvaŭ redkija biełaruskija knihi. Paśla vyśvietliłasia, što jaho baćka byŭ enkavedyst i mieŭ dostup da biblijatek aryštavanych piśmieńnikaŭ. Ci mahli i knihi Dudara razyścisia tak?
HS: Tak jany i razyšlisia, Dudarovy knižki. Maci jahonaja kazała, što enkavedysty vyvieźli šeść mašyn knih paśla vobšuku. Mo i nie šeść, ale toje, što ich vyvieźli mašynami, — fakt. Jašče častku maci pradała za akupacyjaj, bo nie było čaho jeści — jany zastalisia ŭdvaich pad niemcam, stareńkaja maci i baćka. Synava biblijateka ratavała ich usiu vajnu.
Žonka raźviałasia, kali vysłali
«NN»: Viadoma, što śledčaja sprava Dudara zachoŭvajecca ŭ archivie KDB. Ci mohuć i tam być jaho nieviadomyja tvory?
HS: Naŭrad ci. Usie rukapisy fihurantaŭ toj spravy byli spaleny 1 žniŭnia 1937 hoda — akty źniščeńnia pakazvaŭ mnie Leanid Marakoŭ. Na žal, ja amal upeŭniena, što mienavita ŭ tym vohniščy hareli najlepšyja ich tvory. Ale nikoli nie varta hublać nadziei. Budziem čakać, pakul archivy adkryjuć.
«NN»: Što stała ź siamjoj Dudara, kali jaho represavali?
HS: O, heta jašče adna doŭhaja i dramatyčnaja historyja. Paetka Natalla Višnieŭskaja, ź jakoj Aleś Dudar pabraŭsia šlubam naprykancy 1928 hoda, pad ciskam abstavin i «dobrych ludziej» padała ź im na razvod, kali jon byŭ vysłany ŭ Smalensk u 1929 hodzie za lehiendarny ciapier vierš «Pasiekli Kraj naš papałam». Heta była jahonaja vialikaja asabistaja drama, navat dumaŭ pra samahubstva, prasiŭ jaje tryvać i čakać, ale ž… Jon bolš nie ažaniŭsia, a jana vyjšła zamuž za paeta Alesia Zvonaka, represavanaha ŭ 1936-m, a potym — za Janku Bobryka, jaki zahinuŭ u błakadnym Leninhradzie. Sama Natalla Viačasłavaŭna žyła doŭha, pamierła ŭ 1986, ale pra Dudara nidzie nie ŭspaminała — tak, paru słovaŭ u listach da Siarhieja Hrachoŭskaha. Dziaciej u ich nie było.
Šykoŭnaja mahčymaść
«NN»: Što budzie ŭ «Vybranym» Dudara?
HS: Vieršy — jak ź viadomych zbornikaŭ 20-ch, tak i z maładastupnych šarahovamu čytaču publikacyj; proza — niekalki apaviadańniaŭ i ese; krytyka — u Dudara, akramia ŭsim viadomaj «antyŭzvyšenskaj» krytyki, jość šerah bliskučych ułasna litaraturaznaŭčych artykułaŭ, napisanych jarkaj, žyvoj, iraničnaj movaj; i narešcie — pierakłady: z Brusava, Błoka, Ušakova, Hiejnie, Puškina.
Uvojdzie tudy i pieršy biełaruski pierakład «Jaŭhiena Aniehina», zrobleny Dudarom za dziesiać hadoŭ da Kulašova. Pierakład nastolki bliskučy, nastolki cikavy, što mnie ciažka pracavać nad jahonym rasčytvańniem — siadžu i radujusia, tudy-siudy «haniaju» ŭ hałavie Dudarovy pierakładčyckija znachodki:
Moj dziadźka pravił biezzahannych,
Jak nie na žarty zachvareŭ,
Uziaŭ jon da siabie pašanu
I lepš prydumać nie ŭmieŭ.
Jaho pačyn — druhim navuka.
Dy boža moj! Što za dakuka
Pry chvorym dni i nočy być
I ni na krok nie adstupić!
U dadatku płanuju źmiaścić «materyjały da bijahrafii» — dakumienty z asabistaha archiva paeta, pieradadzienaha mnie svajakami Alesia Dudara, niekalki listoŭ.
«NN»: Što z hetaha nikoli raniej nie drukavałasia?
HS: Raniej nikoli nie drukavaŭsia «Aniehin» — bo jakraz pry kancy pracy nad im Dudar byŭ aryštavany, a potym — rasstralany. U 1936 publikavalisia pieršaja i treciaja častki hetaha pierakładu, ale ž z takoj pačvarnaj redaktarskaj praŭkaj, što strašna. U «Vybranym» budzie aŭtentyčny aŭtarski tekst.
Pakul nie bačyła ŭ druku pierakład «Zimovaj kazki» Hiejnie i adnaho vierša — taksama bliskučyja pierakłady.
Ale navat i toje, što drukavałasia, znachodzicca ŭ vielmi abmiežavanym dostupie, u amal sparachniełych padšyŭkach haziet, u starych časopisach. Zusim nie viedajem my Dudarovaj prozy — i ja z zadavalnieńniem dam dva apaviadańni, kožnaje ź jakich cikavaje i siužetna, i jak adlustravańnie ŭnutranaha śvietu aŭtara. Chacia ahułam proza Alesia Dudara nie była jaskravaj prykmietaj jahonaha času.
«NN»: Što vy majecie na ŭvazie?
HS: Heta takoje vidavočnaje naśledavańnie tradycyjam Kupryna i Horkaha ź biełaruskim akcentam. Jość jaskravyja abzacy, cikavyja vobraznyja znachodki, ale ŭvohule — i tut mieŭ racyju Adam Babareka, jaki kazaŭ, što «usio heta ŭžo było, i hłybiej, i lepš».
«NN»: Kali płanujecie vydać knihu? Ci buduć na jaje źbiracca srodki praz kraŭdfandynh?
HS: Kaniečnie, chaciełasia b paśpieć da 29 kastryčnika 2017 hoda, vaśmidziesiacihodździa «čornaj nočy biełaruskaj litaratury», heta było b i simvalična, i spraviadliva. Ale kožny dzień prynosić stolki novaha i važnaha, što zahadvać ciažka. Budu vydavać, jak tolki zrazumieju, što kniha atrymałasia vartaj svajho aŭtara.
Nakont kraŭdfandynhu: asabista ja liču, što takija vydańni — šykoŭnaja mahčymaść dla ludziej biznesu zrabić uniosak u spravu biełaruskaj kultury. Prykładam, vydańnie dakumientalnaj bijahrafii Duboŭki prafinansavana adnym z najlepšych biełaruskich miecenataŭ — pakul nie vydam sakretu kim, usio paviedamim na prezientacyjach. Kali niechta ź biznesoŭcaŭ pažadaje ŭnieści svajo imia ŭ historyju biełaruskaj litaratury i paŭdzielničać u vydańni tvoraŭ Alesia Dudara — pišycie. Heta budzie fajny i nie vielmi ciažki finansava prajekt.
Pasiekli Kraj naš
Pasiekli Kraj naš papałam,
Kab panskaj vytarhavać łaski.
Voś heta — vam, a heta — nam,
Niama sumleńnia ŭ dušach rabskich.
I ciahniem my na novy stroj
Staruju pieśniu i čužuju:
Cyhanie šumnaju tałpoj
Pa Biesarabii kačujuć…
Za ŭschodnim despatam-carkom
My biehajem na zadnich łapach,
Ńju-Jorku hrozim kułakom
I Čembierlena łajem trapna.
Zasyplem šapkami jaho,
Ura, ura — patopim ŭ soplach.
A nas tym časam z hodu ŭ hod
Tut pradajuć ŭrazdrob i optam.
My nie škadujem mazaloŭ.
My za čužych praklony roim,
Ale biez torhu i biez słoŭ
My addajem svaich hierojaŭ.
Nie śmiejem navat havaryć
I dumać biez kramloŭskaj vizy,
Biez nas ŭsio robiać machlary
Dy mižnarodnyja padlizy.
Raspaŭsia b kamień ad žalby
Kali b jon znaŭ, jak torh nad nami
Viaduć maskoŭskija raby
Ź vielikapolskimi panami.
O, hańba, hańba! Ŭ našy dni
Taki razłom, tuha takaja!
I bajuć bajki bajuny
Sieviero-Zapadnoho kraja…
Plujuć na sonca i na dzień.
O, duch naš volny, dzie ty, dzie ty?
Im muraŭjoŭski b halštuk ŭździeć,
Naščadkam muraŭjoŭskim hetym…
Ale jašče hłušycie kroŭ.
Haryć duša i čas nastanie,
Kali z-za pola, z-za baroŭ
Pa-biełarusku sonca hlanie.
Tady my ŭ šerahach svaich,
Być moža, šmat kaho nie ŭbačym.
Z tuhoju ŭ sercy ŭspomnim ich,
Ale nikoli nie zapłačam.
A dzień čyrvony zaćvicie,
I my hukniem jamu: «Dabrydzień».
I sa ščytom ci na ščycie
Ŭ krainu našu znoŭ my pryjdziem.
1928
***
Aleś Dudar
(Alaksandr Dajlidovič, 1904—1937) — paet, krytyk, pierakładčyk.
Naradziŭsia ŭ Navasiołkach Mazyrskaha pavieta ( ciapier Pietrykaŭski rajon), u sialanskaj siamji. Padčas Pieršaj suśvietnaj Dajlidovičy byli ŭ biežanstvie ŭ Tamboŭskaj vobłaści (Kazłoŭ, ciapier Mičurynsk). Viarnulisia viasnoj 1917. Paśla zakančeńnia (1921) škoły ŭstupiŭ u teatralnuju trupu U. Hałubka. U 1923 adzin z zasnavalnikaŭ «Maładniaka».
Vučyŭsia na litaraturna-linhvistyčnym adździaleńni piedahahičnaha fakulteta BDU, u vyniku kampanii suprać biełaruskich piśmieńnikaŭ-studentaŭ pakinuŭ univiersitet. Za vierš «Pasiekli Kraj naš papałam…» u 1929 vysłany na try hady ŭ Smalensk. Tam byŭ aryštavany ŭ 1930 pa spravie «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi». U 1931 znoŭ u Smalensku. Paśla zakančeńnia terminu vysyłki viarnuŭsia ŭ Minsk. Treci raz aryštavany ŭ 1936 u Minsku. Asudžany jak «člen antysavieckaj abjadnanaj špijonska-terarystyčnaj nacyjanał-fašysckaj arhanizacyi», rasstralany 29 kastryčnika 1937.
