Знайсці
20.03.2020 / 10:4319РусŁacБел

Паэтка-феміністка Юлія Цімафеева расказала пра вершы, пераклады і размовы з мамай на трасянцы

Фота Альгерда Бахарэвіча

Не так шмат сучасных беларускіх літаратараў, вядомых у свеце. Перакладчыца і паэтка Юлія Цімафеева — якраз адна з іх. Чалавек на скрыжаванні моў: яна дае магчымасць дакрануцца да сусветнай літаратуры па-беларуску, але і яе вершы знайшлі чытача ў многіх краінах, піша Новы час.

— Я са здзіўленнем прачытала, што вы не любіце слу­хаць музыку. Гэта праўда?

— Я амаль не слухаю музыку цяпер, а ў маладосці любіла розную — блэк-метал, напрыклад. Сёння аддаю перавагу цішыні. Яна мяне супакойвае, яе так мала ў цяперашнім свеце. Для мяне гэта спосаб аднавіць гармонію, бо шум, што нас акружае — музыка, людскія размовы, транспартны гул — вельмі стамляе, не дае зазірнуць унутр, прыслухацца да сябе. Мне падаецца, адсутнасць маўклівасці — вялікая праблема, таму ціша такая каштоўная, асабліва ў горадзе. Можа, гэта звязана з тым, што я з вёскі. Бо цішыня і цемра акружалі мяне з дзяцінства. Доўгія зімовыя вечары і ночы прыносілі спакой і неабсяжнае цёмнае неба.

— А любімыя гукі? Цвыркуны, напрыклад, ці певень раніцай?

— Ведаеце, у нейкі перыяд жыцця мяне вельмі супакойваў гук швейнай машынкі. Калісьці я шыла, цяпер ужо не, хаця маю машынку дагэтуль. Часам, вядома, я таксама слухаю музыку, што-небудзь спакойнае, каб аднавіць парадак у сваіх клетачках. Мой брат, напрыклад — ён музыка, — не разумее, як можна слухаць музыку фонам. Але я так часам раблю. Напрыклад, калі перакладаю вельмі нудны тэкст, тады і справа ідзе весялей.

— Уяўлялі, як гучалі б вашы вершы, пакладзеныя на музыку?

— Мае вершы ўжо былі пакладзеныя на музыку. Альгерд Бахарэвіч, мой муж і пісьменнік, а таксама франтмэн гурта «Правакацыя», некалькі гадоў таму зрабіў з майго верша песню «Жонка рыбака». А таксама музыка, кампазітарка, выдавачка з Прагі і наша з Альгердам сяброўка Весна Касэрэс напісала музыку да маіх вершаў…

— Вы казалі, што пачалі пісаць рана, у восем-дзесяць гадоў. Памятаеце свае першыя вершы?

— Яны былі вельмі смешныя, дзіцячыя. Не буду іх цытаваць, але дакладна памятаю момант іх стварэння: лета, канікулы, сонца свеціць. І тут нечакана зрыфмаваліся некалькі радкоў. Гэта былі спробы ўхапіцца за мову, паглядзець, што ты можаш з ёй зрабіць. А яшчэ, памятаю, я прыдумляла вершы, ідучы са школы дахаты. І ў гэтых радках я казала пра сябе ад мужчынскага імя: мабыць, пад уплывам Пушкіна. У нашай савецкай школе казалі, што галоўны паэт — Аляксандр Сяргеевіч. Тады мне здавалася, што толькі мужчына можа быць сапраўдным паэтам, нас так вучылі, але мне ўсё адно хацелася да гэтага спрычыніцца.

— У вашай паэзіі шмат вобразаў зямлі. Для вас радзіма — гэта зямля?

— Думаю, гэта не толькі для мяне, мабыць, для многіх. Я паходжу з вёскі — цяпер для мяне гэта галоўная тэма. Сёння ж усе гарадскія, таму калі кажаш, што з вёскі, то такая заява гучыць арыгінальна (усміхаецца). Я выхоўвалася на зямлі, я вельмі добра ўяўляю, што гэта, ведаю яе на смак, на дотык. Цяпер я не займаюся сельскай гаспадаркай, але ў дзяцінстве, вядома, была далучаная да кола ўсіх сельскагаспадарчых прац. Тое, з чым мы выраслі, з чаго ўсё пачыналася, мы не зможам адрынуць. Заўжды будзем несці гэта ў сабе, змагацца, прымаць, не прымаць. Але нікуды не па­дзенемся — мы вымушаныя весці дыялог з тым, што закладзена ў нас у першыя гады жыцця. Пэўны час я хацела адрынуць вёску. А цяпер зразумела, што гэта мая зямля, яна робіць мяне самой сабой, таму нікому яе не аддам. Прынамсі, як паэтычны вобраз.

— Урывак з рэцэнзіі Алены Карп: «Мовы не хапае («Адмоўнасьць»), таму такія істотныя мова візуальнага, музыка. Сьвет выказвае сябе невымоўна <…> і насамрэч няпроста вэрбалізаваць, пакласьці гэтую графіку на паперу. На фотапаперу, магчыма, прасьцей. Ва ўсякім разе ў Юлі Цімафеевай атрымліваецца, але пра гэта ня тут, не цяпер і ня я». Вашыя фота — візуальная паэзія?

— Напэўна, я ўспрымаю іх як працяг паэзіі. І менавіта таму мне цяжка ствараць фотасерыі. У цяперашняй фатаграфіі вельмі распаўсюджана рабіць серыі, а для мяне серыйнасць — гэта проза, дзе найперш важны сюжэт. Ты ідзеш, здымаеш, збіраеш фатаграфіі разам і расказваеш гісторыю. Паэзія ж для мяне — зусім іншае. І я не хачу расказваць гісторыю. Я хачу, як Буда, моўчкі паказваць на прыгажосць, якая нас акружае, але не кожнаму адкрываецца. Таму ў гэтым сэнсе я ўспрымаю фатаграфію як працяг паэзіі.

Хаця я сама спрабую пісаць прозу і цяпер працую над кнігай, але нават не ведаю, калі скончу. Толькі і проза ў мяне паэтычная. Мне вельмі важна чуць рытм слоў. З гэтага пункту гледжання, я лічу, што любая добрая проза — таксама паэзія.

— Вашая фотавыстава «Мінск вачыма аператара дрона іншаземнага касмічнага карабля» летась адбылася ў Варшаве…

— Гэта была другая выстава. Першая, маленькая, нядоўгая, адбылася ў Патсдамскім універсітэце ў Германіі. Там была канферэнцыя, прысвечаная вёсцы, якую арганізоўвалі мясцовыя славісты. Альгерд Бахарэвіч прэзентаваў сваё эсэ, а я — фотавыставу. Яна называлася «Сіні: колер жыцця беларускай вёскі». Вось тады я паспрабавала зрабіць серыйны фотапраект, у аснове якога быў пошук сіняга ў дэталях вясковага жыцця

— А якія вёскі фатаграфавалі?

— У асноўным сваю — Кароткавічы, вёску, дзе жывуць мае бацькі. Я туды часта езджу, і там мае родныя людзі. Але, вандруючы па Беларусі, праз шматлікія вёскі, я бачу, што сіні прысутны паўсюдна.

— У вашай вёсцы размаўляюць па-беларуску?

— Не, але там і па-руску не размаўляюць, гэта ж Гомельская вобласць. Я заўжды кажу, што мая родная мова — трасянка, а не руская і не беларуская. Мы — перасяленцы з Чарнобыльскай зоны (вёска Спярыжжа, Брагінскі раён. — Заўв. аўт.). І ў вёску, дзе апынулася мая сям’я, перасялілі людзей з Хойніцкага раёна, з Брагінскага. Натуральна, яны размаўлялі на сваіх усходнепалескіх дыялектах. А беларускую мову я вывучыла ў школе, бо, як і многія вясковыя школы, яна была беларускамоўнай. А таксама праз кнігі.

— Размаўляеце часам на трасянцы?

— Цяпер з бацькамі я размаўляю толькі на трасянцы. Калісьці ў падлеткавым узросце я гэтага вельмі саромелася. Калі скончыла дзевяць класаў у вясковай школе, паступіла ў Гомельскі абласны ліцэй. Тады ў Гомелі, натуральна, большасць школ былі рускамоўныя (цяпер, напэўна, усе). І ў той час я мусіла размаўляць па-руску: мы ж усе падлеткі, не хочам выдзяляцца, а калі хочам, то ў нейкіх іншых рэчах. Я вельмі саромелася таго, як размаўляла мая мама — на трасянцы, на няправільнай мове. А мне ўсе вакол казалі: «Ты так прыгожа размаўляеш па-руску, не верым, што ты з вёскі». Я выгаворвала і «р» мяккі, і «г» выбухны, і ўсё астатняе ў мяне атрымлівалася цудоўна (усміхаецца). Але праз пэўны час я зразумела: я не мушу з мамай размаўляць на нейкай рускай ці беларускай, калі ў яе ёсць свая, а я хачу, каб мяне разумелі, я хачу адчуваць сувязь. І я зноў пачала размаўляць на трасянцы. Часам, калі мы з Альгердам едзем у аўтобусе і я гавару з мамай па тэлефоне, ён кажа, што наўкол усе абарочваюцца: такая інтэлігентная жанчына і так непрыгожа размаўляе (усміхаецца).

— Вашы вершы перакладалі на розныя мовы…

— Якраз нядаўна на маю кнігу «Цырк» у нямецкім перакладзе выйшла рэцэнзія ў адной з самых уплывовых нямецкіх газет «Frankfurter Allgemeine Zeitung». Нямецкі «Zirkus» выйшаў у невялікім берлінскім выдавецтве, перакладчыкі — Томас Вейлер і Ціна Вюншман. А годам раней выйшаў «Цырк» па-польску ў перакладзе Богдана Задуры.

— Што адчуваеце, калі чытаеце свае вершы ў перакладзе?

— Класнае пачуццё! Канечне, адрозніваецца гучанне, але… Мне радасна. Я сама перакладчыца, і паэзіі таксама. Таму разумею, што гэта ў большай ступені твор маіх перакладчыкаў, чым мой. І нават калі мае перакладчыкі робяць змены ў тэксце, я іх дазваляю, калі гэта сапраўды прымальна для аўдыторыі, для якой вершы прызначаныя. У ЗША, напрыклад, мае творы будуць чытацца не так, як у Беларусі, і не так, як у Польшчы ці ў іншых краінах. Розным прасторам і розным аўдыторыям патрэбныя розныя мовы. Я кажу пра мову не толькі як пра спосаб зносін, але і пра паэтычныя мовы таксама.

— А вы свае вершы перакладаеце?

— Я спрабавала перакладаць свае вершы, але кінула і вырашыла, што больш не буду гэтага рабіць. Я вельмі ўдзячная маім перакладчыцам і перакладчыкам, якія робяць гэтую працу за мяне. Я не змагу так добра перакладаць, напэўна, на ніводную мову. Можа, толькі на рускую, але і на яе я рабіла толькі падрадкоўнік. А так мае вершы шмат на якія мовы перакладалі: на грузінскую, чэшскую, славацкую, англійскую, нямецкую, польскую, украінскую, шведскую, трохі на нарвежскую…

Мае вершы таксама знітаваныя з маёй манерай чытання. Мне важна, каб яны гучалі, былі прачытаныя ўголас. Гучанне і тэкст для мяне вельмі моцна звязаныя. Чытаць па-нямецку ўголас свае вершы я не магу, як і чытаць па-польску. Таму і не здольная іх да канца адчуць

— Пра вас кажуць як пра паэтку-феміністку. У 2016 годзе, калі выходзіў нумар часопіса «ПрайдзіСвет», прысвечаны феміністычнай літаратуры, вы казалі: «Мне падаецца, да нас яшчэ не дайшла і другая хваля фемінізму, не гаворачы ўжо пра трэцюю, таму важна казаць пра жанчын у літаратуры». Прайшло чатыры гады, як вам здаецца, змянілася наша грамадства ў адносінах да жанчын?

— Шмат чаго змянілася. Калі нумар «ПрайдзіСвета» толькі выйшаў, я казала сваім каляжанкам і калегам: «Вось пабачыце, гэтая тэма яшчэ прагучыць, яна ўжо лунае ў паветры». І пакрысе наша грамадства змяняецца. Прынамсі, тое, што я бачу ў сацыяльных сетках, рэкламе, СМІ. Ідзе абмеркаванне гвалту на працоўным месцы, у сям’і, гавораць пра свабоду ў родах і сэксісцкую рэкламу. Цяпер ужо нехта задумаецца, ці варта парушаць жаночыя правы нават у дробязях. І калі гэта робіцца, то, хутчэй, як правакацыя. Аб’ектывацыя жанчын зрабілася заўважнай. Значыць, фемінізм разглядаюць як нешта сур’ёзнае, як тое, што мае пэўную сілу. Я вельмі радая, што сітуацыя змяняецца паціху: з’яўляюцца кнігі, праекты. Кніга Ірыны Саламацінай і Наталлі Кухарчык «Яна была» пра гісторыі поспеху выдатных беларусак мінуўшчыны таму добры прыклад. Мы вяртаем гэтыя імёны, гэта цудоўна. Святлана Алексіевіч запусціла жаночае выдавецтва…

— Моцна змяніліся жанчыны на працягу вашага жыцця?

— Канечне! Адносіны ў сям’і, іх паводзіны і характар, тое, як жанчыны ідуць па жыцці і ўспрымаюць сябе. Калі раней больш думалі пра замужжа, то цяпер вучацца, выбіраюць, за каго выйсці замуж — не за першага-лепшага, а за насамрэч лепшага. Цяпер жанчыны ідуць і робяць тое, што самі хочуць у большай ступені, чым, напрыклад, мая мама і яе пакаленне.

Мяркую, што і вясковых жанчын гэта тычыцца таксама. Хаця, вядома, шмат моладзі, і жанчын у тым ліку, якія хочуць нечага дасягнуць, з’язджаюць у горад, дзе можна атрымаць адукацыю, вырасці і не жыць такім жыццём, у якім ёсць толькі дзеці, праца, гаспадарка, прыборка, гарод.

— Альгерд Бахарэвіч так пра вас выказаўся: «Яна чалавек вельмі актыўны і незалежны. З тых жанчын, якія маўчаць не будуць. Калі яна выказваецца, то ты ж ведаеш, часам могуць наляцець нейкія непрытомныя, «нацыкі», ці правыя, ці проста ідыёты». Вы такая, жанчына-воін, амазонка?

— Напэўна, розная, як кожны чалавек. Мы ўсе розныя. Я не скажу, што хаджу з ружжом наперавес (усміхаецца), не. Але такою таксама бываю. Калі мяне «дастануць», то я маўчаць не буду.

— Вы пісалі пра кніжку з вашага дзяцінства «Вот такой рассеянный с улицы Бассейной», якую вы вельмі любілі і страцілі пры перасяленні з Чарнобыльскай зоны. Ніколі не хацелі купіць падобны асобнічак?

— Не. Яна так і засталася незакрытым гештальтам. Траўмай, якую ўжо ніяк не вылечыць. Справа не ў тым, каб купіць новую, а ў тым, што яна засталася там, адкуль мы з’ехалі. Менавіта тую кніжку ўжо ніякай іншай не адновіш. Аднак гэтыя траўмы, маленькія трэшчынкі і робяць нас тымі, кім мы ёсць. Можна ставіцца да іх як да нечага сумнага, імкнуцца выправіць, вылечыць, але адначасова шкада, што ты не будзеш такой, якой ёсць цяпер. Тое самае ўвасабляе і вобраз зямлі ў маёй паэзіі. Зямля, дзе ты вырасла, ці пакінутая любімая кніга — у кожнага свой успамін і сітуацыя — могуць прымусіць нас крыўдаваць, плакаць, сумаваць, але мы так расцём, мы так развіваемся, мы пераадольваем свае траўмы і рухаемся далей. І дзякуючы памяці, дзякуючы ўсім сваім балячкам, мы становімся больш чалавечнымі.

— Вы любіце кнігарні і калі вандруеце, то абавязкова іх наведваеце. Якія ў вас любімыя і ў якой краіне?

— Напэўна, «Shakespeare and Company» ў Парыжы, англамоўная кнігарня з вялікай гісторыяй. Туды мы з Альгердам Бахарэвічам наведваліся, калі жылі ў французскай сталіцы некалькі месяцаў. Па-французску мы не размаўлялі, толькі крыху вучылі, а па-англійску маглі. І кожны тыдзень мы туды хадзілі, быццам некалі ў кнігарню Логвінаў: слухалі выступоўцаў, знаёміліся з кнігамі, мацалі іх, чыталі, натхняліся. Але мяне цікавяць кнігарні ў любой краіне, асабліва букіністычныя. Новыя таксама, але яны імкнуцца рабіць добрае ўражанне. У букіністаў жа кнігі не надта хочуць падабацца, ім збольшага ўсё роўна: яны знялі ўвесь свой лоск і засталіся такімі, якія ёсць. Яны самадастатковыя, як жанчыны без касметыкі (смяецца).

— А ў Мінску — кнігарня Логвінаў, так?

— Скажам так: гэта кнігарня Логвінаў, якая была на старым месцы. Я, канечне, зычу ім поспехаў і хачу, каб яны развіваліся, але, калі кнігарня пераехала, нешта страцілася, больш такога месца ў Мінску няма. Вельмі шкада, што зачынілася кнігарня «Сон Гоголя» (дзе мы не так часта бывалі), там адбываліся нашы імпрэзы, выступалі нашы літаратурныя госці. Напрыклад, ладзілася сустрэча з вядомым нарвежскім пісьменнікам і ілюстратарам Стыянам Холе, яго кнігу «Лета Германа» я перакладала з нарвежскай… Вельмі шкада, што месцы з такім духам зачыняюцца і саступаюць месца кнігарням «Белкнігі» з зусім іншымі каштоўнасцямі. А сярод мінскіх букіністаў я вылучаю кнігарню «Веды». На жаль, букіністы ў нас таксама зачыняюцца, але «Веды», здаецца, пакуль трымаюцца. Сёння пасля сустрэчы з вамі якраз пойдзем туды з Альгердам і праверым.

Ганна Варонка, «Новы час». Фота з уласнага архіва Юліі Цімафеевай

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй
ананімна і канфідэнцыйна?

Клас
Панылы сорам
Ха-ха
Ого
Сумна
Абуральна
Каб пакінуць каментар, калі ласка, актывуйце JavaScript у наладах свайго браўзера
Каб скарыстацца календаром, калі ласка, актывуйце JavaScript у наладах свайго браўзера