Немач
На гэтым тыдні ў рубрыцы «Літаратура» на сайце НН штодзень публікуем па адным добрым і трохі падзабытым творы з даробку «Тутэйшых» — суполкі, якая рэвалюцыянізавала беларускую літаратуру на выхадзе з СССРу. Ідэолагам «Тутэйшых» быў крытык Сяргей Дубавец. Ён пісаў «фікшн» і сам — у бездакорным суворым стылі, пад моцным уплывам французскіх экзістэнцыялістаў, найперш Камю і Сартра. Гэтае апавяданне Сяргея Дубаўца было змешчана ў зборніку «Тутэйшыя» (1989), што выйшаў у дзяржаўным — іншых 20 гадоў таму не было — выдавецтве «Мастацкая літаратура». Учытайцеся.
Спачатку я думаў пра жанчын... Я часта думаю пра іх на вуліцы. А калі апынаюся з імі ў адным ложку, мне нясцерпна хочацца пісаць! Я, далібог, здатны на нешта геніяльнае. Асабліва ў тую хвіліну, калі ніяк немагчыма адлучыцца да стала.
Потым я заўсёды дакараю сябе. Бо потым у мяне нічога не атрымліваецца. Я зноў іду па вуліцы і думаю пра жанчын. Я думаю, што ў тую хвілю, калі не здолеў пісаць, жанчына была падобная да вялікае рыбіны. Мне ўяўляецца акула ці, у лепшым выпадку, нэрпа... Праўда, нэрпа не рыба, але не ў гэтым рэч. Я думаю, што той, хто прыдумаў русалак, прымаляваў да хваста другую палову ад лішняе велікадушнасці. А той, хто параўноўвае жанчын з рознымі пухнатымі, ласкавымі навобмацак істотамі: коткамі, зайцамі, вавёркамі,— вялікі прымітыў. Асабіста я, калі жанчына пачынае хваляваць мяне, не знаходжу для яе лепшага слова, чым жанчына. I ўсё. Гэта — як спакуса. Пасля таго — рыба. А перад тым яны ўяўляюцца мне птушкамі. Сініца, дзятліца, кура... Яны не хвалююць мяне. I ў гэтым — пуставатае, але, відаць, нармалёвае жыццё, калі цябе, адурэлага, не кідае то ў вар, то ў лёд...
Такім чынам, я думаў пра жанчын. Мяне цешыла тое, што думаю шчырую праўду і не хлушу сам сабе. Я нават супакоіўся, забыўся пра сваё сапсаванае натхненне і крочыў досыць упэўнена, хоць і без мэты. Аж пакуль не пабачыў яе. Яна ішла насустрач і так паглядзела на мяне, што я адразу звярнуў у нейкую браму. Каб непрыкметна паглядзець ёй услед.
Не скажу, што я разбіраюся ў паставах. А як пачну разважаць — трачу цікавасць. Яшчэ раней, чым тая пастава сыдзе ў натоўп. Я ж толькі й прашапчу: «Нішто...» Не надта каб пажадліва. Прашапчу і агледжуся.
...Гэтым разам вакол былі могілкі. Знаёмыя, я памятаў іх яшчэ з дзяцінства. Між задымленых і людных гарадскіх вуліц яны былі бліжнім ад дому гаем. I дзед прыводзіў мяне сюды на шпацыр, у чыстае хваёвае паветра.
Уваходзячы, мы спыняліся каля гэтага каменнага анёлка на высокім пастаменце. I я разглядаў пульхны дзіцячы твар, на якім дажджы і пыл намалявалі брудныя пісягі. Адное крылца абсыпалася, і замест яго з плечука тырчала ржавая арматурына. Я пытаўся ў дзеда: ці не таму анёлак плача, Што яму баліць крылца? А дзед адказваў, што помнікам не баліць. Але я адчуваў, што дзед і сам не надта верыць у свае тлумачэнні.
— Гэта наш род, наша памяць,— паказваў дзед на доўгія шэрагі аснежаных узгоркаў, з якіх вытыркаліся помнікі.
Ён спыняўся каля мармуровых плітаў і нават у мароз доўга стаяў з непакрытаю галавою.
— Чаму ты так доўга стаіш? — пытаўся я. А дзед адразу ішоў далей, зноў паўтараючы:
«Гэта наша памяць, нашыя пісьменнікі».
Мой дзед і сам быў пісьменнікам, аўтарам прыжыццёвага шасцітомніка. Пасля яго, здаецца, не перавыдавалі. Я спрабаваў чытаць некалькі ягоных раманаў — «Муравейніцу» і яшчэ нешта. Яны не асабліва мяне ўразілі.
— Калі ты вырасцеш,— казаў мне дзед,— ты таксама будзеш пісаць кнігі. А калі памрэш, праз трыста гадоў, таксама зоймеш сваё месца тут. Як твае продкі. Тут увесь наш род, наша радзіма.
— I я таксама буду падпісвацца «Жнівень»?..
— Не,— усміхаўся дзед.— Ты знойдзеш сабе іншы псеўдонім. Напрыклад, Снежань ці Верасень. Тое, чаго яшчэ не было.
— А «Верасень» ужо быў,— пярэчыў я.— Ёсць такі таматны сок.
— Ну, тады Снежань,— сканчаў размову дзед.— Снежань яшчэ не заняты.
Мы ішлі праз могілкі, і дзед заўсёды апавядаў мне, хто тут ляжыць. Але я не слухаў яго і амаль нічога не запамінаў. Я ўжо тады разважаў пра жанчын. Часам мне здаецца, што я думаю пра іх ад нараджэння. А тады мне вельмі падабалася жоўтая скульптура нейкай багіні ў зусім празрыстай сукенцы. Я нават не верыў, што яна каменная. Пазней яна некуды знікла, і я стаў думаць толькі пра жывых жанчын.
— Гэта нашая гісторыя,— пачынаў дзед сваю экскурсію каля брамы.— Гэтым магілам сотні гадоў. Па імёнах на плітах мы прасочваем мінуўшчыну нашае Бацькаўшчыны...
— А гэта — пачатак нашага стагоддзя,— казаў ён каля капліцы ў сярэдзіне кладоў. I зноў называў розныя прозвішчы.
Мы праходзілі пад высокімі хвоямі паўз магілы дзедавых сяброў і набліжаліся да задняе агароджы. Тут яшчэ заставалася пустое, вольнае месца, дзе сям‑там прухнела ўсялякае пахавальнае смецце.
— Дзеду,— пытаўся я,— а гэта — нашая будучыня?
Але дзед не любіў гэтага пытання і ніколі не адказваў на яго. Толькі ў апошні раз, перад тым як зусім злёг, ён сказаў мне:
— Не дурэй. Будучыня — гэта ты.
А мне тады падалося, што ён зноў не зусім шчыры...
Дзеда хавалі на той самай пустцы. Сабралася шмат пісьменнікаў. Спачатку мы стаялі разам з мамай, а пасля яе запрасілі людзі з аргкамітэта. А я аказаўся сярод музыкаў і міжволі слухаў іхнюю гаману.
— Все‑таки отвыкаем мы от этой музыки,— казаў скрыпач. Ён стаяў спінаю да мяне і, здавалася, проста разважаў уголас.— Еще совсем недавно — где только не услышишь: и в парке, и на сцене, и по радно. А теперь... Знаете, когда где‑то вдруг заиграет духовой оркестр, все равно что — пусть бодрый марш или вальс, меня каждый раз подташнивает. Будто где‑то хоронят человека.
— Значит, по‑вашему, место духового оркестра теперь только на кладбище? — спытаў бубнар, не гледзячы ў бок скрыпача.— Может быть... Но тогда что тут делаете вы, со скрипкой?
— Он решил, что раз уж нам суждено вымирать, то надо помочь выжить нас из последней цитадели! — пасміхнуўся трубач і, нібы шукаючы згоды, паглядзеў на мяне.
— Ерунда... Между прочим, покойник в завещании просил именно скрипку. Я даже слышал, что он сам был то ли поэтом, то ли композитором. Правда, из местных,— сказаў скрыпач.— Так что согласитесь, у меня было больше шансов играть на сегодняшних похоронах. Хоть я и пришел сюда впервые.
— А мы часто,— сказаў трубач.— Тут, кстати, только писателей и хоронят. Поэтому и к нам то лирника, то жалейку, то какого‑нибудь цимбалиста приставят. Один раз даже пианист был. Но мы привыкли. Шопен‑то один. Главное, чтобы вы партию знали.
— Партию? Си‑до‑си‑ля‑соль‑фа‑диез, «Воспоминание о герое», знаю... Правда, какой там герой?!
‑‑ Да,— згадзіўся бубнар.— Но людей много.
— Покойнику повезло,— растлумачыў трубач.— Не каждому так хорошо организуют.
Тымчасам труну ўстанавілі каля яміны. Пайшоў снег, і века не здымалі. Наперад выйшла некалькі мужчын. Яны пракерхваліся, азіраліся па баках,— рыхтаваліся прамаўляць.
— Не надоедает вам такая работа? — спытаўся скрыпач.
— Кто его знает,— адказаў бубнар.— Мне даже нравится этот парк, гармония деревьев и памятников. Идешь по аллее и чувствуешь, что вокруг — какая‑то таинственная история и какая‑то культура. Все это ушло, вымерло, и мы ничего этого не знаем. Люди, которые лежат здесь, забрали все с собой...
Я глядзеў, як сняжынкі асядаюць на ягонае турэцкае бухала, і чакаў, што будзе, калі ён ударыць калатушкай.
А каля труны ўжо выступаў першы прамоўца. Трубным барытонам ён казаў, што смерць Жніўня зусім не павінна азначаць, што прыйшоў канец лета, маўляў, Жнівень не кане ў Лету. Пасля каламбуру разок пляснулі ў ладкі. Сталі выступаць іншыя. Мажны двухметровы мужчына падзяліўся ўспамінамі пра дзеда, пра тое, як «харошы друг» любіў збіраць грыбы на пісьменніцкіх лецішчах, а барадаты невялікі чалавечак прачытаў мудрагелісты верш пра тое, што нябожчык не адмаўляўся ад кампаніі. Пасля дзеда закапалі.
Успамінаю, што ў тую хвіліну мне страшэнна не схацелася быць пісьменнікам. Праўда, я ўжо друкаваў вершы ў піянерскай газеце. Адступаць не было куды. I ўсё ж да сёння сядзіць ува мне тая даўняя нехаць. Мае кніжкі ляжаць у кнігарнях, маўчаць крытыкі, чытачы не чытаюць. Дзеля каго пішу? Ужо ж не для сябе самога...
Успамінаючы, я набліжаўся да задняе агароджы могілак, туды, дзе ляжаў дзед. Там, на лаўцы каля магілы, нехта сядзеў. Я падышоў бліжэй і схаваўся за дрэва.
Сярод снежных гурбаў незнаёмец у цёмным пільчаку і белай панаме піў з рыльца віно. Пустыя пляшкі ён складаў перад сабою, на магіле дзеда. Часам незнаёмец адрываўся ад піцця і, звяртаючыся да мармуровага помніка, давіўся словамі. Нібы закусваў імі.
— Па‑нима‑ю... Ты са мной ни хощ‑щ‑щиш... Ты нащ‑щ‑щаль‑ства... А ты пе‑е‑ей... Ты с ра‑бощ‑щ‑им класам ни хощ‑щ‑щнш... Та‑да я са...
Ён дапіў пляшку, выпусціў яе з рук, асеў на калені і, збіраючы з магілы снег, стаў прыгаршчамі запіхваць яго сабе ў рот.
Я пазіраў на яго нібы зачараваны. Гідзіўся і цешыўся адначасова.
Абапёршыся на агародку, ён устаў, але, пэўне, не мог знайсці веснічкі. Таму памкнуўся быў пералезці. Аказалася завысока. Хацеў прасунуцца паміж прутамі і не пралазіў. Урэшце ён зваліўся на магілу і замёр.
Я падышоў да ягонага распластанага цела і штурхануў чаравікам у бок. П’яны толькі невыразна мацюкнуўся. Тады мне давялося паставіць яго на ногі і цягнуць пад руку назад, да брамы. Чамусьці ўсё гэта я рабіў вельмі ахвотна. Чамусьці ўсяго мяне напаўняла нейкае вясёлае шаленства.
— Па‑нима‑ю... Ты нащ‑щ‑щальства...— вёрз п’яны, засляпіўшы вочы і ледзь перабіраючы нагамі. Не раз ён падаў, і гэтак дабраліся мы да брамы.
...На вуліцы я зноў убачыў яе. Гэтым разам яна спынілася і сказала:
— У нас з табой глыбокія вочы...
— Значыць, гарачыя вусны,— прамовіў я нарыхтаваны адказ. П’янога пачало ванітаваць.
— Шкада, што вас двое,— хмыкнула яна,— а са мной няма сяброўкі.
I пайшла.
Я непрыхавана глядзеў ёй услед і быў гатовы прысягнуць, што ў яе першакласная пастава. Млява соўгаючы хвастом, яна знікала між водарасцяў‑прахожых. А мне нясцерпна захацелася пісаць. I не было як адлучыцца да стала. Толькі вусны самі нашэптвалі нешта.
Можа, й добра, што здарыўся гэты п’янтос. Добра, што яна пайшла і што мяне не чытаюць. Добра, калі ты нікому не патрэбны.
