Нямеччына і Францыя вяртаюць культурныя каштоўнасці краінам Афрыкі. Беларусь можа выкарыстаць гэты прэцэдэнт?
Піша Вера Дзядок.
Бенінская бронза: галава караля-продка. Фрагмент. Bristol Museum & Art Gallery. Фота Wikimedia commons. Глядзі таксама: Head of an Oba in The Metropolitan Museum of Art.
У студзені 2020 года Польшча звярнулася да Расіі з просьбай аб вяртанні 20 мастацкіх твораў і архіваў, вывезеных падчас Другой сусветнай вайны, а ў лютым беларускі дэпутат Ігар Марзалюк заявіў, што было б правільна і «па-саюзніцку» вярнуць Беларусі вывезеныя на часовае захаванне каштоўнасці.
Ігар Марзалюк: Прыйшоў час вярнуць тыя каштоўнасці, якія захоўваюцца ў Расіі
Спрэчкі аб культурных каштоўнасцях займаюць усё большае месца ў дыпламатычных адносінах. Як жа яны вырашаюцца? І што трэба вяртаць: толькі нарабаванае або таксама вывезенае са згоды ўласніка? толькі вывезенае з іншай краіны ці таксама з таго, што было часткай адной дзяржавы?
У 2020 годзе ў Берліне мусіць адкрыцца Гумбальт-форум. У самым цэнтры сталіцы, у адноўленым Берлінскім палацы — былым гэдээраўскім палацы рэспублікі, — маюць быць прадстаўленыя іншыя культуры. Аснову экспазіцыі гэтага (не толькі музейнага) культурнага цэнтра павінны, паводле плана, скласці калекцыі з Афрыкі і Акіяніі.
Тут і разгарэўся скандал. Акадэмічная і інтэлектуальная грамадскасць задалася пытаннем пра правамоцнасць знаходжання і экспанавання гэтых калекцый на фоне іх з’яўлення ў Германіі ў каланіяльным кантэксце і таго, у якім святле пра іх будзе распавядаць будучы Гумбальт-форум.
Адбывалася гэта ўсё на фоне поспехаў правенансу — даследавання паходжання аб’ектаў мастацтва. У сувязі з тым, што падчас нацыянал-сацыялізму цэлыя мастацкія зборы і калекцыі гвалтам былі прысабечаны калекцыянерамі, іх паходжанне цяпер не лічыцца «чыстым» і музеі не лічаць маральным мець такія рэчы ў калекцыі.
Так Гумбальт-форум і калекцыі каланіяльнага часу разгайдалі дыскусію пра каланіялізм і ягоныя наступствы, а таксама — пра канкрэтныя прадметы, што знаходзяцца ў нямецкіх музеях.
Падліў смалы ў агонь прэзідэнт Францыі Эмануэль Макрон, які, выступаючы ўвосень 2018 года ва ўніверсітэце ва Уагадугу (сталіцы Буркіна-Фасо), заявіў, што за наступныя 5 гадоў трэба стварыць умовы для рэстытуцыі афрыканскай спадчыны. Пасля гэтага французскі прэзідэнцкі офіс замовіў навуковае даследаванне — вызначыць мэты і стратэгію вяртання твораў. Аўтары дакладу прыйшлі да высноваў, што рэстытуцыя — гэта толькі маленькая частка праблемы, а глабальная задача заключаецца ў тым, што будаваць адносіны з Афрыкай трэба нанова. Яны мяркуюць, што трэба прыняць прынцыповае рашэнне — вяртаць як раўнапраўнаму ўсё, што было вывезена з Афрыкі, і не браць на сябе ролю сачыць за тым, наколькі адпаведна еўрапейскім стандартам будуць прынятыя на радзіме калекцыі.
Нямецкія палітыкі прынялі рашэнне, што музеі павінны актыўна заняцца даследаваннем паходжання аб’ектаў і іх вяртаннем, не чакаючы адпаведнага патрабавання ад афрыканскіх музеяў.
Германская Афрыка
Перад Першай сусветнай вайной Германія была трэцяй у свеце каланіяльнай дзяржавай пасля Англіі і Францыі, ёй належалі, сярод іншага, тэрыторыі Нямецкай Усходняй Афрыкі (сёння Танзанія) і Нямецкая Паўднёва-Заходняя Афрыка (сёння Намібія).
Гісторыя нямецкіх калоній поўная трагічных старонак. Так, у Нямецкай Паўднёва-Заходняй Афрыцы (сённяшняй Намібіі) у перыяд з 1904 па 1908 год былі забіты і даведзены да галоднай смерці дзясяткі тысяч людзей з плямён герэра і нама. Ужо тады нямецкія каланіяльныя ўлады выкарыстоўвалі працоўныя лагеры.
У калоніі Германская Усходняя Афрыка (Танзанія) у 1905—1907 было жорстка раздушана паўстанне маджы-маджы супраць каланіяльнай улады.
Аднак самая вядомая і паказальная калекцыя мастацтва трапіла ў Еўропу не з нямецкіх, а з брытанскіх калоній — гэта т.зв. Бенінская бронза.
Бенінская бронза ў Амстэрдаме, фота Аляксея Ластоўскага.
«Аб бязмытным гандлі»
Гэтыя творы мастацтва былі нарабаваны брытанцамі ў 1897 годзе падчас т. зв. карнай экспедыцыі ў Бенінскім царстве (сёння гэта Нігерыя). Нагодай для экспедыцыі стаў узброены адпор бенінцаў брытанскай дэлегацыі, што прыехала з мэтай патрабаваць выканання падпісаных раней пагадненняў аб бязмытным гандлі. Дэлегацыя была папярэджана аб недарэчным тэрміне — адбываліся культавыя ўрачыстасці. Тым не менш яны паспрабавалі дасягнуць сваёй мэты, але былі забітыя бенінцамі. Тады з Брытаніі даслалі падмацаванне для карнай экспедыцыі, падчас якой быў разбураны палац цара, а творы мастацтва з бронзы і слановай косткі, якія часткова паходзілі аж з 15 ст., разрабавалі і вывезлі ў Еўропу, прадаючы там часам па кошце матэрыялу. Многія з вывезеных аб’ектаў мелі рытуальны характар, былі прысвечаны продкам пэўных сем’яў і распавядалі пра ўчынкі і жыццяпісы гэтых продкаў. Таму рабаванне мела не толькі эканамічнае значэнне, але яшчэ і перажывалася як ганьба і прыніжэнне.
Нямецкія музеі, разумеючы мастацкую каштоўнасць гэтых рэчаў, актыўна набывалі іх. Гамбург стаў вядомы як добрае месца для збыту каланіяльнага мастацтва.
Менавіта нямецкія музеі і зрабілі бенінскую бронзу знакамітай. Тагачасны дырэктар музея мастацтваў і рамёстваў у Гамбургу Юстус Брынкман, насуперак распаўсюджанаму меркаванню пра прымітыўнасць афрыканскага мастацтва, адстойваў яго мастацкую вартасць, параўноўваючы гэтыя скульптуры з еўрапейскім мастацтвам часоў Рэнесансу.
Т.зв. Бенінскія бронзы захоўваюцца і выстаўлены для агляду ў гамбургскім Музеі культуры і рамёстваў, яшчэ некалькі — у Заморскім музеі Брэмена. У межах так званага Бенінскага дыялогу музеі Вялікабрытаніі, Нідэрландаў, Швецыі ды Аўстрыі ў супрацоўніцтве з бенінскай каралеўскай сям’ёй працуюць над часовай выставай у Нігерыі. З нямецкага боку ў дыялогу ўдзельнічае Берлінскі этналагічны музей, які валодае значнай калекцыяй артэфактаў з колішняга Бенінскага царства — каля 500 прадметаў. У калекцыю Берлінскага этналагічнага музея Бенінскія бронзы трапілі праз куплю ў гандляроў мастацтвам.
У выніку грамадскіх дыскусій на сённяшні дзень да стандартаў музейнай працы належыць не толькі экспанаваць прадметы з каланіяльнага мінулага, але і абавязкова раскрываць складаныя абставіны набыцця праметаў і трапляння іх у калекцыю музея.
Ці быў абмен правамерным
Калі ў выпадку з Бенінскай бронзай гісторыя трапляння ў Еўропу адназначна звязана з гвалтам, то ў многіх іншых выпадках гэта не так. Многія прадметы з Афрыкі была набыты або абменены. Таму ў кожным канкрэтным выпадку даследчыкі адсочваюць, хто і на якім караблі прывёз каштоўнасці і каму іх прадаў, ці быў абмен правамерным і г.д.
Гамбург, колішні цэнтр гандлю рабамі і творамі каланіяльнага мастацтва, сёння імкнецца да асвятлення гэтых змрочных старонак гісторыі горада. Тут склалася кола даследчыкаў і актывістаў, якія адстойваюць патрабаванне пра вяртанне каштоўнасцей на іх радзіму. Сенат Гамбурга прыняў прынцыповае рашэнне вяртаць усе прадметы, якія будуць запатрабаваныя афрыканскімі краінамі. Крытыкі рэстытуцыі задаюць рэзонныя пытанні: хто з’яўляецца спадчыннікам вывезеных прадметаў і каму іх вяртаць — народу або царскай сям’і? Якія наступствы можа пацягнуць за сабой вяртанне? Таксама ў ходзе дыскусіі высветлілася, што ў афрыканскіх краінах пануе зусім іншае разуменне гэтых каштоўнасцей.
Напрыклад, самі прадметы, вывезеныя ў Еўропу, часта былі толькі часткай перфарматыўных мастацтваў і ў многіх выпадках наогул не прызначаліся для доўгага захавання і кансервацыі. Логіка прадметаў мастацтва была зусім іншая: часта яны прысвячаліся мёртвым і трывалі столькі, колькі і памяць пра іх.
Тагачасныя ж еўрапейскія этнолагі меркавалі, што зборам праметаў мастацтва яны ратуюць для навукі веды пра аўтэнтычныя культуры, якія, тады лічылася, хутка знікнуць. І толькі значна пазней на змену збору экспанатаў прыйшлі іншыя навуковыя метады: назіранне, запіс, палявое даследаванне.
Вяртанне рытуальнай сілы
Да таго ж для афрыканцаў ідэнтычнасць аб’ектаў змяняецца, калі яны трапляюць у музей. Яны могуць губляць сваю рытуальную сілу, калі выкарыстоўваюцца па-за рытуальным кантэкстам. Добрая навіна — можна правесці рытуал для надання новай сілы. У адрозненне ад еўрапейскай культуры, у Афрыцы і Акіяніі вельмі моцная вусная традыцыя перадачы ведаў, і нават ва ўмовах адсутнасці саміх прадметаў мастацтва веды пра іх перадаюцца праз пакаленні. На ўзроўні ідэі гісторыя гэтых аб’ектаў добра вядомая, як і вядомыя правы на ўладанне. Гэта як крыж Ефрасінні Полацкай, які ніхто не бачыў, але які прысутнічае ў культурным полі.
Таму для шмат каго з крытыкаў рэстытуцыі памкненне еўрапейцаў вярнуць самі аб’екты з’яўляецца толькі пацвярджэннем іх адчування перавагі, а памкненне «заступіцца» за еўрапейцаў — праявай «комплексу белага выратавальніка» — менавіта таго комплексу, які некалькі стагоддзяў таму прывёў у Афрыку місіянераў. Такія паводзіны лічацца патэрналісцкімі. На змену ім неабходна больш уключаць саміх прадстаўнікоў афрыканскіх краін у дыялог, даваць ім слова і даць ім магчымасць «тлумачэння гісторыі» — магчымасць голасу і расказу пра свой бок гэтай гісторыі. Танзанійцы кажуць пра «нашу супольную гісторыю» і хочуць, каб у Германіі больш ведалі пра паўстанне маджы-маджы.
Вяртаюць нават парэшткі
Адным з асноўных патрабаванняў да Германіі з боку Намібіі стала вяртанне чалавечых парэшткаў, вывезеных для вывучэння з мэтай пацвердзіць расавыя тэорыі. Парэшткі знаходзіліся ў Музеі гісторыі медыцыны ў клініцы Шарытэ. Дагэтуль партыі парэшткаў перадаваліся тройчы ў 2011, 2014 і 2018 годзе. Першачарговай палітычнай задачай для Намібіі з’яўляецца прызнанне Германіяй за генацыд злачынстваў, здзейсненых у 1904—1908 гадах.
Артэфакты з Берлінскага этналагічнага музея паходжаннем з Намібіі плануецца паказаць у краіне паходжання ў межах часовай выставы.
Актывісты з нацыянальных супольнасцей гавораць пра тое, што важнейшым за вяртанне прадметаў мастацтва з’яўляецца пераназванне вуліц, названых у гонар каланізатараў. У Берліне існуе ініцыятыва па пераназве вуліцы Карла Петэрcа, вядомага ў Танзаніі пад мянушкай «Крывавая рука» або Петэрс-вешальнік — вядомага сваёй жорсткасцю камісара вобласці Кіліманджара ў Нямецкай Усходняй Афрыцы. Посткаланіяльныя аб’яднанні прапаноўваюць назваць алею ў гонар паўстання маджы-маджы (1905—1907). У той жа час пераназыванне вуліц заўсёды натыкаецца на супрацьстаянне жыхароў. У Гановеры і Кілі вуліцы, названыя ў гонар Петэрса, ужо атрымалі новыя імёны.
Вуліцы таксама пераймяноўваюць
Сенат Гамбурга выпусціў буклет з кароткімі біяграфіямі людзей, якія «адзначыліся» ў часы каланіялізму і ў гонар якіх названыя вуліцы ў Гамбургу. У 2014 годзе сенат выпусціў дакладную запіску пра працу над каланіяльным мінулым, у якой раяць падключаць да асветніцкай працы і асвятлення гістарычных падзей шырокія колы грамадства, асабліва моладзь і школьнікаў. Тады ж горад вырашыў стварыць Гістарычны сад Германія — Танзанія на месцы былой казармы, названай у гонар камандзіра, што падаўляў паўстанне маджы-маджы.
У Гамбургу, як і ў іншых буйных нямецкіх гарадах, дзейнічае ініцыятыва postcolonial, якая правозіць экскурсіі з тлумачэннем каланіяльнага мінулага горада. Адна з цэнтральных вуліц у партовай частцы Гамбурга названая імем танзанійскай сталіцы — побач з вуліцамі, названымі ў гонар Магелана і Марка Пола.
І хаця Гумбальт па-ранейшаму заўжды жывы, усё ж дэкаланізацыя пачалася. Этыка змянілася незваротна, і ў еўрапейскім музеі немагчыма больш распавядаць пра галовы бенінскіх каралёў, не гаворачы пра тыя злачынствы, на фоне якіх адбываўся іх вываз у Еўропу.
Наколькі каланіяльныя нашы музеі?
Паводле крытыкаў каланіялізму, яўнай яго прыкметай з’яўляецца падзел мастацтва на еўрапейскае (месца якому — у музеі мастацтва) і каланіяльнае (месца якому — у этнаграфічным (краязнаўчым) музеі). А што з гэтым у нас?
Ці можа практыка рэстытуцыі ў афрыканскія краіны быць перанесеная ў беларускія рэаліі і пры якіх умовах?
«Для таго, каб пераносіць на беларускія рэаліі нейкія посткаланіяльныя схемы, спачатку трэба правесці інтэлектуальную і палітычную працу па абмеркаванні посткаланіяльнага статусу Беларусі і вызначэння, якім быў характар залежнасці Беларусі ад СССР і Расіі, — кажа кандыдат сацыялагічных навук Аляксей Ластоўскі. — Такой працы праведзена не было, мы не бачым канферэнцый і публікацый, пытанне пра посткаланіялізм не сфармулявана ў самой Беларусі, і не пачута, і не прызнана звонку. У 1990-я гады вялася досыць жвавая дыскусія, папулярызаваў посткаланіяльную павестку Ігар Бабкоў, але ўжо доўгі час у гэтым кірунку нічога не робіцца. Праводзіць поўную аналогію паміж кантынентальнымі імперыямі і імперыямі з заморскімі калоніямі нельга. У СССР, у сваю чаргу, характар эксплуатацыі таксама меў свае асаблівасці. Матэрыяльныя каштоўнасці размяркоўваліся не толькі з перыферыі ў цэнтр, але і наадварот (праўда, апошняе тычылася менш важных каштоўнасцей). Флагман дыскусіі пра вяртанне каштоўнасцей у постсавецкай прасторы — гэта Украіна, якая сфармулявала патрабаванне аб вяртанні з Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве археалагічных знаходак з Украіны.
Што з вывезенага з Беларусі рэальна вярнуць?
Ёсць вялікія шанцы на вяртанне з Заходняй Еўропы калекцыі габрэйскай экспазіцыі Беларускага дзяржаўнага музея, якая была вывезена падчас Другой сусветнай вайны і, хутчэй за ўсё, апынулася ў Вене. Асобныя прадметы з гэтай калекцыі ўсплылі ў Музеі Ізраіля ў Іерусаліме.
Кан’юнктура ў Заходняй Еўропе такая, што музеі актыўна даследуюць паходжанне аб’ектаў, канфіскаваных у габрэяў, і ахвотна вяртаюць іх спадчыннікам уладальнікаў. Гэтым можна скарыстацца», — мяркуе Аляксей Ластоўскі.
Чытайце таксама: «Для рэстытуцыі трэба дамагчыся прызнання, што Беларусь была калоніяй Расійскай Імперыі»
«Асабіста я мяркую, што вяртаць трэба найперш у галовы, — кажа Алесь Суша, намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі ў Мінску. — І ў гэтым сэнсе віртуальнае вяртанне скарбаў не менш важнае за фізічнае. Калі гэтага няма, то адбываецца проста перамяшчэнне скарбу — ён перасякае мяжу. А вяртанне — гэта калі грамадства хоча вярнуць скарб, чакае яго і займаецца працай па яго вяртанні», — кажа Суша.
«Зусім свежы прыклад: у лютым у Беларусь прыехалі кнігі з бібліятэкі Храптовічаў у Шчорсах. Іх перадаў нашчадак нямецкага салдата з Першай сусветнай вайны, які разбіраў архіў свайго бацькі і па экслібрысе высветліў паходжанне кнігі.
Ён звярнуўся ў Фонд Храптовічаў з тым, што хоча вярнуць гэту кнігу. Гэтая кніга будзе перададзена на дэпазіт у Нацыянальную бібліятэку, а ў будучыні вернецца ў музей у Шчорсах (над стварэннем такога музея працуе Фонд Храптовічаў). Гэта кніга — французскае выданне 18 ст., але для нас яна мае значэнне перш за ўсё як знак таго вялізнага кнігазбору Храптовічаў, ад якога мала што засталося. У 1913 годзе ўся іх бібліятэка была перададзена ў Кіеўскі ўніверсітэт самімі ўладальнікамі з умовай вяртання, калі адкрыецца ўніверсітэт на радзіме. Бібліятэка і дагэтуль знаходзіцца ў Кіеве, але пасля дзвюх эвакуацый колькасць асобнікаў значна скарацілася. Мастацкая літаратура, што засталася ў Шчорсах, загінула ў 1939 годзе. Некалі бібліятэка налічвала да 20 тысяч тамоў.
Германія сама актыўна перадае нашы каштоўнасці. Некалькі гадоў таму ў Берлінскім батанічным садзе была знойдзена кніжная калекцыя з Горацкай акадэміі, больш за 100 кніг. Пры дапамозе пасольства яны былі вернуты ў Горкі, праца адбывалася вельмі карэктна.
Еўрапейскае заканадаўства аб вяртанні досыць ліберальнае, расійскае не настолькі спрыяльнае. Таму з Германіяй працаваць у гэтай галіне вельмі проста.
Вельмі перспектыўны напрамак вяртання каштоўнасцей—гэта іх набыццё ва ўладальнікаў праз аўкцыёны. Прычым на нямецкіх аўкцыёнах рэчы аднолькавай вартасці з нашых краёў каштуюць менш, чым яны б каштавалі на параўнальных расійскіх ці ўкраінскіх аўкцыёнах», — кажа Алесь Суша.
