Альгерд Бахарэвіч: Сёння раніцай мне было сорамна
У пэнаўскага канфлікту няма нават шанцу на вырашэнне. Гэта сутыкненне двух светаў, старога і маладога, піша Альгерд Бахарэвіч на gazeta.arche.by.
Кожны сход пісьменьніцкай арганізацыі падобны да тэатру. Сцэна, партэр, галёрка, лёжа… А яшчэ ў тэатры заўсёды ёсьць прыбіральні. У мужчынскай, напрыклад, рэхам гучаць радасныя рэплікі актораў.
«Ну й вясёлы зьезд ПЭНу атрымаўся!..»
«Гэта табе, браце, не панылы СБП, дзе вечна ўсё ціха, усё нармальна…»
«Жарсьці такія, што дай божа».
Субота. Сход сканчаецца. Я мыю рукі. Я маўчу. Тэатар… Каму камэдыя-вадэвіль, а каму — фарс у адной дзеі. Ці ў адным бязьдзеяньні? Каму нагода для жартаў, каму — дзень ганьбы.
У суботу на сваім агульным сходзе Беларускі ПЭН-Цэнтар паспрабаваў сыграць ролю другога «саюза пісьменьнікаў»: зрабіць выгляд, што ён існуе сам па сабе, не зьвязаны ніякімі міжнароднымі хартыямі і дэклярацыямі, паставіць «традыцыйную мараль» вышэй за пэнаўскія каштоўнасьці: свабоду і роўнасьць, зацьвердзіць даўно застылыя герархіі і — ува што б ні было вярнуць сабе сваё дарагое, хоць і свавольнае дзіця, грамадзкага дзеяча Паўла Севярынца, якога сам жа і выключыў са сваіх шэрагаў. ПЭН тэатральна гуляў у раскаяньне перад сваім колішнім чальцом і ласкава гразіў выключанаму спадару Севярынцу пальцам: ну ты ж больш так ня будзеш?.. «Буду», — такім быў агульны сэнс адказу хрысьціянскага пісьменьніка, які і праўда нагадваў сваімі чыстымі вачыма нявіннае дзіця. Севярынца вярталі ў шэрагі так, нібы ад яго залежала далейшае існаваньне ПЭНу — нібы хірургі прышывалі на сваё месца неасьцярожна вырванае сэрца. ПЭН граў сваю новую ролю — спачатку з намі, потым супраць нас, а пасьля — бяз нас.
Мы — гэта пісьменьнікі, паэты, перакладчыкі, якія, у адрозьненьне ад рэжысэраў спэктаклю, ведалі, што маска «саюзу пісьменьнікаў» ПЭНу ня надта пасуе, і сышлі са сходу, бо зрабілася ясна: нас ніхто слухаць не зьбіраецца. Хоць ужо той адкрыты ліст невядома каму, які Павел Севярынец напісаў напярэдадні, быў дастатковай падставай, каб не разглядаць яго апэляцыю наогул. Гэты цудоўны ўзор жанру напісаны так, нібы аўтар, ствараючы яго, трымаў перад сабой хартыю Міжнароднага ПЭНу і стараўся парушыць як мага больш яе пунктаў.
«Адстойваць ідэал адзінага чалавецтва, якое жыве ў міры і роўнасьці…» Якое ж адзінае чалавецтва, калі кожнаму хрысьціянскаму пісьменніку ясна: ёсьць людзі, жанчыны, фэміністкі і «гомасэксуалісты», і ў кожных свой набор правоў. У людзей іх мусіць быць шмат, у астатніх трох катэгорый — трошкі меней. Гэта ж і дурню ясна, праўда?
«…сябры ПЭНу абавязуюцца змагацца з такімі шкоднымі праявамі свабоднай прэсы, як ілжывыя публікацыі, фальсыфікацыі і скажэньне фактаў у палітычных і асабістых мэтах». Сам напісаны з асабістымі і палітычнымі мэтамі тэкст Паўла Севярынца, у якім Беларускі ПЭН паўстае як нейкая дэманічная сіла, вынік таемнай змовы геяў, лесьбіянак, фэміністак і нейкіх загадкавых «марксістаў», ужо цягне на паўнавартасны паклёп. Замест таго, каб абараніць сябе, сваю працу, сваё абранае кіраўніцтва, ПЭН…
Што мог і мусіў зрабіць ПЭН?
«Цэнтр можа выключыць сябра са сваіх шэрагаў, калі лічыць яго паводзіны такімі, што рэзка супярэчаць духу Хартыі ПЭНу. Цэнтр абавязаны тэрмінова паведаміць Міжнароднаму Сакратарыяту пра такія выпадкі».
Той ліст — дужа займальны… Для дасьледчыка. Што асабліва ў ім зацікавіла — тое, як ва ўсёй рыторыцы аўтара прасочваецца паўзучая ідэя: ПЭН жа літаратурная арганізацыя, пры чым тут, скажам, ЛГБТ? Нідзе ў ПЭНах не прапісана, што трэба падтрымліваць нейкіх геяў. Вось давайце і ня будзем.
Здаецца, усё правільна. Калі, вядома, ня ведаць і не хацець ведаць, што, напрыклад, за апошнія гады Міжнародны ПЭН, часткай якога ёсьць ПЭН беларускі, прыняў некалькі заяваў супраць дыскрымінацыі ЛГБТК. Адну зь іх — на сваім вялікім кангрэсе ў Бішкеку. Ёсьць ініцыятывы Міжнароднага ПЭНу, скіраваныя на падтрымку ЛГБТ як дыскрымінаванай групы. Міжнародны ПЭН гаворыць ад імя нацыянальных цэнтраў, зь якіх ён, уласна, і складаецца. Толькі каго гэта цікавіць? Калі нікога — Беларускі ПЭН мусіць адмовіцца ад удзелу ў Міжнародным. Абвясьціць сваю незалежнасьць. Эмірат Беларускі ПЭН-Цэнтар.
Альгерд Бахарэвіч прэзэнтуе ў Познані сваю кнігу на фоне сьцягу ЛГБТ. Фота Agata Olejnowa.
Парадаваў мяне і такі цікавы факт. Калі Беларускі ПЭН толькі засноўваўся і падавалася заяўка на ўступленьне ў міжнародную арганізацыю, узначальваў міжнародны ПЭН адкрыты гей брытанскі пісьменьнік Фрэнсіс Кінг. Вось да каго папрасіліся айцы-заснавальнікі… І нічога. Неяк праіснаваў ПЭН тры дзясяткі гадоў, не разьбіла дом на Залатой Горцы маланка нябесная…
Не разьбіла, не стрымала. Але сёньня мне сорамна.
Сорамна найперш за сябе. Больш за ўсё на сьвеце я люблю маўчаць і пісаць. Больш за тое, я лічу, што пісаць — ёсьць адзіным абавязкам пісьменьніка. Як і чаму выйшла так, што замест спакойнай працы над новай кніжкай я сядзеў учора на сходзе Беларускага ПЭН-цэнтра і слухаў усю тую бюракратычную балбатню, якая пакрысе перарасла ў пыхлівую хлусьню і зьдзеклівыя вокрыкі? Я ж абяцаў сабе ніколі ня ўдзельнічаць у такіх «мерапрыемствах». І вось зноў — сядзеў і слухаў, і таксама хацелася крычаць ад крыўды, бо нас зноў падманулі, загарнуўшы сапраўдныя праблемы ў прыгожую фольгу «маралі», «доўгу», «заслугаў»…
Я пішу «нас», бо пэўны, што ня толькі я задаваўся ўчора такім пытаньнем. Разглядваючы твары прысутных, я раз-пораз натыкаўся на гэты зьдзіўлена-сарамлівы выраз: што я тут раблю, чаму марную каштоўныя хвіліны жыцьця на такую лухту? Няўжо гэта ўсё і праўда варта такіх эмоцый, варта тых самых сэкундаў, што так імкліва і незваротна сыходзяць: «Павел Севярынец», «прынялі», «зацьвердзілі», «рада», «хрысьціяне», «маральны аўтарытэт»? І вось гэтае, маё любімае, амаль што пруска-бісмаркаўскае: «парадак дня»? Memento mori — ці ўсё ж для нас важней: «падыміце мандаты»?
Так, мне сорамна за беларускіх літаратараў, якія замест таго, каб пакутаваць ад вечных пытаньняў пра эрас і танатас, пра жыцьцё і сьмерць, пра ўладу і свабоду і бясконца асэнсоўваць іх, ведаючы, што адказаў усё роўна няма, замест той салодкай пакуты, на якую нас асудзіла літаратура — гадзіну за гадзінай бавіліся дурнаватымі працэдуркамі, скакалі на статутных батутах, дзялілі месцы ў новай радзе… І слухалі чарговае трызьненьне ад чалавека, які, калі яго паслухаць, лічыць сябе роўным ці то Хрысту, ці то Васілю Быкаву. Здаецца, першым і апошнім прэзыдэнтам Беларускага ПЭНа, на думку Паўла Севярынца, быў усё ж Ісус Хрыстос. Цікава, хто за яго галасаваў?..
А яшчэ мне было сорамна за ПЭН, за гэты ягоны дзіўны мазахісцкі ўчынак: Павел Севярынец дыскрэдытаваў ПЭН як толькі мог, хоць і цалкам і ў меру сваіх пісьменьніцкіх здольнасьцяў. І ў гордага ПЭНу не знайшлося нават элемэнтарнага пачуцьця ўласнай годнасьці, каб абараніцца? Каб сказаць беларускай літаратурнай мовай: спадару Севярынец, мы вас зразумелі. Вы ня любіце тых, хто працуе ў ПЭНе, вы нічога ня ведаеце ні пра тое, для чаго існуе ПЭН, ні пра тое, што ён дакляруе, ні пра тое, што такое «марксізм».
Мне было нясьцерпна сорамна за беларускую літаратуру — якая робіцца тэмай народных абмеркаваньняў толькі тады, калі спараджае чарговы скандальчык. Сорамна за жывога беларускага чытача, які заўжды гатовы папляткарыць пра ПЭН-цэнтар, пра які ня мае ніякага ўяўленьня.
Мне было сорамна за людзей на сцэне, за журналістаў, што зьвяртаюць увагу на літаратуру, толькі калі яна падорыць ім «клубнічную» цукерачку. Сёньня я адмовіўся ад двух інтэрвію адносна пэнаўскага сходу — але, скажам, удзел беларускіх пісьменьнікаў у найбуйнейшай у сьвеце Франкфурцкай кніжнай выставе не прымусіў журналістаў напісаць нават радок. Сорамна за ўсе тыя сеціўныя галасы, якімі гаворыць нашая нянавісьць, нашая прымітыўнасьць і нашая пошласьць. Сорамна за ўзровень нашых літаратараў, якія ня ведаюць ні што такое «марксізм», ні што такое «гендэрная тэорыя», ні што такое «фэмінізм», ні што такое ПЭН і для чаго ён ствараўся.
Сорам — пачуцьцё выразна хрысьціянскае. Але я не хрысьціянін, я звычайны эўрапейскі агностык, якіх у нашай краіне абсалютная большасьць. І калі вы лічыце, што дэмакратыя — гэта ўлада большасьці (хоць насамрэч гэта — павага да меншасьці), дык улічвайце нашую сілу. Сілу звычайных агностыкаў, якія могуць узяць на сябе сорам усяго сьвету і выказаць у вобразах і словах.
Праблема беларускага грамадзтва яшчэ і ў тым, што ў нас скажонае ўяўленьне пра погляды і меркаваньні. Ня ўсё, што мы мяркуем, ёсьць меркаваньнямі — меркаваньні прадугледжваюць веды, а іх, пры ўсёй іх даступнасьці, людзям бракуе. Як можна меркаваць пра ПЭН, калі ты ня ведаеш, што гэта такое — і даведаўся толькі ўчора ад чалавека, якога адтуль выключылі? Гамафобія, расізм, сэксізм, рэлігійны фантатызм, антысэмітызм — ня погляды, а нешта кшталту небясьпечнай хваробы, ад якой Беларусь яшчэ ня вылечылася. Дый ня толькі Беларусь… Беларускі ПЭН — частка Міжнароднага, а Беларусь — частка сьвету, маленькая частка разнастайнага сьвету, які тым і прыгожы, што розны, такі розны, што займае дух ад гэтай прыгажосьці і стракатасьці…
Самае цікавае, што ў пэнаўскага канфлікту няма нават шанцу на вырашэньне. Гэта сутыкненьне двух сьветаў, старога і маладога — і я ня маю на ўвазе ўзрост канкрэтных людзей. Стары сьвет сыходзіць. Ён будзе сыходзіць яшчэ доўга, ён сыдзе разам з намі. Але ён ня вернецца, вось у чым штука. Ня вернецца патрыярхат, сьляпая вера ў догмы, ня вернуцца нацыянальная апантанасьць і літаратура-як-мы-яе-вучылі-ў-школе. Хто ня хоча прызнаць гэта — прайграў, хай бы нават і выйграў усе галасаваньні.
І апошняе. Ёсьць людзі з маніяй велічы, а ёсьць зь веліччу маніі. Першая патрэбная, напрыклад, каб цябе трыюмфальна вярнулі ў гэткі нялюбы табе ПЭН-цэнтар. А маючы веліч маніі, часам можна напісаць добрую кнігу. Гэта я на ўсялякі выпадак — калі ўжо нам усім так патрэбная мараль, хаця б у самым канцы.
