П’яны бок Кастрычніцкай рэвалюцыі
1917-ы быў годам вялікіх вінных пагромаў. Апафеозам стаў паўторны «штурм» Зімняга палаца — найбуйнейшага віннага сховішча Расіі. Піша кандыдат гістарычных навук Станіслаў Рудовіч.
З армейскага гумару часоў Першай сусветнай вайны. Фота: Нацыянальны гістарычны музей Беларусі
«Сухі закон»
Першая сусветная вайна вырвала са звыклага ўкладу сотні тысяч людзей. Мабілізаваныя адчулі небывалую вольніцу: абаронцам можна ўсё.
Пасля хвалі пагромаў памешчыцкіх маёнткаў, крам і складоў улады распарадзіліся забараніць продаж спірту аж да канца вайны. Парушальнікаў чакалі бізуны, катарга і арыштанцкія роты.
А забарона продажу атрымала зразумелыя наступствы. Пайшлі ў ход сурагаты: дэнатураваны спірт, палітура, лак, адэкалон. З’явілася «ханжа» — нізкаякасная алкагольная сумесь на аснове дэнатурату з рознымі дамешкамі.
І, канечне, самагон. Да вайны падпольная вытворчасць самаробнай гарэлкі была рэдкасцю: у 1913 годзе зафіксавана ўсяго 600 выпадкаў ва ўсёй імперыі. Але ўжо ў 1915-м — 6000, а да вясны 1917-га — больш за 9 тысяч! Беларусь разам з Уралам і Сібір’ю адносілася да рэгіёнаў найбольш актыўнага самагонаварэння. Цікава, што пашырэнню гэтага промыслу спрыялі тэхнічна адукаваныя бежанцы з Польшчы і Балтыкі. Яны хадзілі па сёлах і варылі самагон, а за дадатковую плату навучалі гаспадароў карыстацца самагонным апаратам.
Нягледзячы на ўсе забароны, алкаголь праточваўся і на фронт. Так байцы спрабавалі пераадольваць няўпэўненасць і страх. Расійскі гісторык Уладзімір Булдакоў заўважыў, што былыя сяляне не любілі пазіцыйнай вайны, але маглі някепска ваяваць, калі армія наступала і ім перападала тое-сёе з трафеяў. Каб узняць у іх баявы дух, дастаткова было намякнуць, што наперадзе — вінны склад альбо завод. Пры гэтым бывала, што, дарваўшыся да мэты, дзясяткі салдат напіваліся да смерці.
Не хлебам адзіным
Канчаткова сітуацыя выйшла з-пад кантролю тады, калі ў краіне пачалася рэвалюцыя.
Са школьных падручнікаў вядома, што каталізатарам Лютаўскай рэвалюцыі стаў дэфіцыт хлеба і мукі ў Петраградзе. Але быў і іншы важны аспект, пра які звычайна не гавораць. Не менш прывабнымі за булачныя былі вінныя крамы, а таксама аптэкі. Спірт выпівалі на месцы.
Штурму Петрапаўлаўскай крэпасці 27 лютага папярэднічаў разгром спіртаачышчальнага завода на Аляксандраўскім праспекце. Падзеі 1 сакавіка ў Кранштаце, дзе матросы перабілі некалькі дзясяткаў афіцэраў на чале з двума адміраламі, таксама адбываліся на фоне пагромаў вінных складоў.
Падобнымі эксцэсамі суправаджаліся тады любыя палітычныя абвастрэнні. Падчас ліпеньскага крызісу 1917 года, калі бальшавікі і анархісты інспіравалі ў Петраградзе шматтысячныя дэманстрацыі супраць Часовага ўрада, салдацкі натоўп захапіў памяшканне Сельскагаспадарчага клуба на Неўскім праспекце, у падвалах якога знайшлі сотні бутэлек віна.
Не адставала і правінцыя. У Ліпецку Тамбоўскай губерні салдаты разграмілі лікёрны завод, пры гэтым трое абпіліся да смерці. У Новачаркаску натоўп разграміў вінны склад і каўбасны завод, да яго далучыліся салдаты, пасланыя разганяць бясчынствы.
Увосень — новая хваля. У Астрагожску Варонежскай губерні падчас разгрому віннага склада 22 чалавекі памерлі ад разрыву сэрца, 26 згарэлі ў пажары, 60 салдат было паранена і 9 забіта.
Як загінулі скарбы Міра
Беларусь, дзе стаяў фронт, не заставалася ўбаку. Найбольш вядомы эпізод салдацкага п’янага бясчынства — знішчэнне палаца ў Міры. Двухпавярховы палац канца ХІХ стагоддзя, што стаяў недалёка ад старажытнага замка, належаў князю Міхаілу Святаполк-Мірскаму і з восені 1915 года знаходзіўся ў прыфрантавой паласе. У ваколіцах дыслакаваліся часці 2-й расійскай арміі.
У маі 1917 года ў маёнтку Красная Горка, які таксама належаў князю, вайскоўцы знайшлі 3 тысячы пудоў збожжа і іншых прадуктаў. Гэтым можна было карміць цэлы полк на працягу двух тыдняў! Аканом патлумачыў, што прыпасы закапалі яшчэ ў пачатку вайны, каб схаваць ад немцаў.
Але ў войску папаўзлі чуткі, што князь — таемны прыхільнік немцаў, кантактуе з імі праз падземны ход паміж Мірам і Баранавічамі і прадукты прыхаваў адмыслова для іх. Пачаліся размовы, што ў мірскім палацы князь хавае запасы ружжаў і кулямётаў і што палац трэба абшукаць.
Камандаванне ніяк не рэагавала. У той жа час камендант Мірскага гарнізона і навагрудскі павятовы камісар прапанавалі князю Святаполк-Мірскаму перадаць ім запасы віна, каб зняць напружанне. Князь адказаў, што ніякіх вінаў у яго няма, затое ёсць дзве бочкі дэнатурату. У той жа дзень дэнатурат вывезлі ў поле і вылілі.
Чуткі, што з палаца вывозяць спірт, узбудзілі салдат. 9 мая маса вайскоўцаў уварвалася за агароджу палаца і пачала росшукі, выстукваючы сцены ды падлогі. Старанні прынеслі плён: у флігелі быў выяўлены патаемны склеп.
Падлогу ўзламалі, і перад вачыма салдат паўстала казачная карціна — тысячы бутэлек дарагіх вінаў.
Палац запоўніўся вясёлымі салдатамі. Яны адкаркоўвалі бутэлькі або проста адбівалі рыльцы і прагна паглыналі змесціва. На наступны дзень —новае адкрыццё: у другім падвале знайшлося шмат бочак старкі — моцнага алкагольнага напою, які атрымлівалі шляхам старэння моцнай жытняй гарэлкі ў дубовых бочках з-пад віна. Бочкі выкочвалі на двор і разбівалі. Да палаца падцягваліся ўсё новыя партыі салдат з кацялкамі, вёдрамі і іншым посудам.
Разгром палаца працягваўся тры дні. Знішчылі ўсё: багатую бібліятэку, унікальную карцінную галерэю. Мэбля і раялі выляталі з вокнаў другога паверха. Урэшце і сам палац загарэўся.
Калі ўсё было знішчана, п’яныя салдаты ў пошуках новых порцый кінуліся ў мястэчка. Ад пагрому мірскіх яўрэяў уратавала толькі прыбыццё палка, які прыгразіў перакалоць усіх буянаў, калі праз гадзіну яны не пакінуць мястэчка. Пагроза падзейнічала, і падгулялы натоўп пачаў разыходзіцца.
Падзеі ў Міры атрымалі розгалас. Інфармацыю пра іх распаўсюдзіла Петраградскае тэлеграфнае агенства (ПТА). Расследаваннем акалічнасцяў заняўся Выканаўчы камітэт Заходняга фронту ў Мінску. Узнікла спецыяльная камісія для росшукаў і знішчэння спіртных напояў у прыватных маёнтках прыфрантавой паласы.
Але праз месяц тое самае паўтарылася ў маёнтку памешчыка Хялкоўскага за 16 км ад Маладзечна (раён дыслакацыі 10-й арміі). Падраздзяленне казакоў выявіла замураваны вінны склеп, а ў ім ці не 200 вёдраў старкі і 100 вёдраў мёду. Казакі перапіліся і разграмілі сядзібу. Пра пакаранне пагромшчыкаў не паведамлялася.
Не для слабой улады
Часовы ўрад паспрабаваў увесці суровыя меры: за распіванне ў публічных месцах і з’яўленне п’яным на людзях пагражала да 1,5 года турмы, за п’янае хуліганства і крадзеж — катарга ад 4 да 8 гадоў.
Але Часовы ўрад не меў сіл, каб гэта кантраляваць. Таму дэбошы і пагромы працягваліся. Людзі пачалі гнаць яшчэ больш самагону. У Мінску цэнтрам самагонаварэння лічыўся Камароўскі лес (цяперашні парк Чалюскінцаў і ваколіцы), ён ператварыўся ў сапраўдную крымінагенную зону.
Сяляне распіваюць бутэльку «горкай» непасрэдна каля «манаполькі». Фота: istorya.ru.
Вялікая Кастрычніцкая
П’янства набывала маштабы народнага бедства. Напоўніцу яно праявілася пасля Кастрычніцкага перавароту. А апафеозам стаў паўторны «штурм» Зімняга 23—25 лістапада.
Ён сціпла замоўчваўся савецкай гістарыяграфіяй, а расказаць тут ёсць пра што. Вінны склеп Зімняга палаца быў галоўным сховішчам краіны, у ім захоўваліся элітныя напоі агульным коштам 5 млн тагачасных долараў. У сённяшніх цэнах гэта 102 мільёны. Палац ахоўваўся чырвонагвардзейцамі, але іх сілаў было недастаткова, каб стрымаць «прыхільнікаў рэвалюцыі». Уся падлога ў склепе аказалася залітая віном на паўаршына (35 см), ушчэнт п’яныя пагромшчыкі захлыналіся ў гэтай лужыне. Пагром царскага склепа скончыўся толькі тады, калі ўсе бутэлькі былі пабітыя, а віно, што заліло склеп, выпампавана ў Няву.
П’яныя пагромы адбыліся той восенню і ў Беларусі: Віцебску, Оршы, Жлобіне… У лістападзе ў Мінск перыядычна прыбывалі цыстэрны са спіртам. Каб не правакаваць народ, Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту неабачліва распарадзіўся выліць некалькі цыстэрнаў на чыгуначнай платформе Козырава. У выніку там утварыліся сапраўдныя спіртныя азёры, і ў Козырава пацягнуліся салдаты, сяляне, жанчыны, дзеці. Многія, напіўшыся, падалі, як мерцвякі. Натоўпы п’яных дэбашырылі, усчалася стральба, адзін хлопчык быў забіты. У Мінску прыйшлося ўводзіць ваеннае становішча, і падзеі ў Козыраве адыгралі ў гэтым не апошнюю ролю.
Пры падаўленні паслякастрычніцкіх вінных пагромаў загінула людзей у шмат разоў болей, чым пры ўзяцці Зімняга, падлічылі даследчыкі.
Максім Горкі ў тыя дні занатаваў: «У час вінных пагромаў людзей прыстрэльваюць як шалёных ваўкоў, паступова прывучаючы да спакойнага вынішчэння блізкага». Але толькі такімі мерамі бальшавікам удалося хоць крыху ўтаймаваць хвалю п’янай анархіі.
