Рассакрэчаныя дакументы: як КГБ фальшаваў інфармацыю пра Чарнобыль
Агенты КГБ падмянялі пробы зямлі, узятыя журналістамі, і ігралі ролю масоўкі ўсім задаволеных гараджан. Канчатковым вынікам гэтай хлусні было атрыманне людзьмі доз радыяцыі, у выніку чаго яны хварэлі і паміралі. Горкая карціна адкрылася, калі Украіна раскрыла архівы савецкага КГБ.
У чацвер, 6 чэрвеня, у Кіеве адбылася прэзентацыя зборніка «Чарнобыльскае дасье КДБ. Грамадскія настроі. ЧАЭС у поставарыйны перыяд», падрыхтаваны архівам СБУ і Украінскім інстытутам нацыянальнай памяці. У яго ўвайшлі 200 з лішнім рассакрэчаных дакументаў, большасць з іх публікуецца ўпершыню. Гэтыя матэрыялы — з рассакрэчаных архіваў украінскага КДБ. Многія дакументы, якія захоўваюцца ў Маскве, па-ранейшаму застаюцца сакрэтнымі.
З тысячы старонак зборніка «Настоящее время» выбрала некалькі цытат, якія дапаўняюць карціну Чарнобыльскай катастрофы.
Радыеактыўныя касцюмы і прымус да экскурсіі
Адзін з самых страшных эпізодаў Чарнобыльскай аварыі быў у першапачатковай версіі сцэнара, але не ўвайшоў у серыял. Прадзюсар шоу Крэйг Мейзін у адмысловым падкасце распавядаў аб вытворчасці серыяла — у тым ліку і пра нязнятую сцэну. У адной з іх планавалася распавесці пра першамайскія дэманстрацыі, якія прайшлі ў Кіеве і іншых гарадах СССР, атручаных радыеактыўнымі выкідамі з ЧАЭС. У дакументах КДБ дэманстрацыі ў Кіеве прысвечаны такі фрагмент:
«На перыяд падрыхтоўкі дэманстрацыі 1 Мая навучэнцам школ былі выдадзены трэніровачныя касцюмы, у якіх яны рэпетавалі праграму 27, 28, 29 [красавіка]. З 5 па 8 мая гэтыя касцюмы былі здадзены ў школы. Адзенне мае даволі высокі ўзровень фону. Школы маюць намер здаць касцюмы ў палац піянераў. Неабходная дэзактывацыя».
З даведкі 6 аддзела УКДБ па Кіеве і Кіеўскай вобласці аб аператыўнай сітуацыі ў сталіцы Украіны і ў месцах размяшчэння эвакуяваных асоб, 8 мая 1986 г.
Але падобнае стаўленне да людзей — нічога не казаць, рабіць выгляд, што ўсё нармальна, не падымаць панікі — распаўсюджвалася не толькі на савецкіх грамадзян. Выпадковымі ахвярамі ЧАЭС сталі не толькі жыхары Кіева, але і турысты з ЗША.
«Турысты групы СШA (31 чалавек), паведамленне І-4812, якія пражываюць у гасцініцы «Русь», раніцай 29.04.86 г. спрабавалі набыць авіябілеты ў Ленінград для датэрміновага выезду з г. Кіева, аказвалі ціск на адміністрацыю гасцініцы. Прынятымі мерамі праз адэр [афіцэр дзейнага рэзерву] і агентуру абстаноўка нармалізаваная, група выехала на экскурсію».
З даведкі 2 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці аб становішчы сярод замежнікаў, якія знаходзяцца ў Кіеве, 29 красавіка 1986 г.
У справаздачах КДБ прыводзяцца яшчэ дзясяткі выпадкаў, калі замежнікі спрабавалі тэрмінова пакінуць Кіеў. У асноўным гаворка ідзе пра студэнтаў: навучэнцы з Ірака, Сьера-Леонэ, Кеніі, Тога і Гвінеі-Бісау чакалі дапамогі ад дыпламатаў сваіх краін, а агентура КДБ спрабавала пераканаць іх застацца ў горадзе.
Панэль кіравання чацвёртым энергаблокам Чарнобыльскай АЭС
Сакрэтная радыяцыя, таемная прамянёвая хвароба
«Настоящее время» ўжо пісала пра дакумент з 26 пунктаў, дзе былі пералічаныя ўсе звесткі, што падлягаюць засакрэчванню. Вось як выглядаў дакумент КДБ ад 10 мая з рэальнымі паказчыкамі радыяцыі — і ў той жа справаздачы для даведкі прыводзіліся дадзеныя, абвешчаныя на прэс-канферэнцыі:
Радыеактыўнае становішча
сакрэтна
горад Кіеў
- радыеактыўнасць у паветры па розных пунктах ад 500 да 1050 мікрарэнтген у гадзіну, у памяшканні да 100 мікрарэнтген у гадзіну.<…>
На прэс-канферэнцыі ў г. Маскве 9 траўня г.г. было паведамлена, што на мяжы 30-кіламетровай зоны ўзровень радыяцыі ў момант аварыі складаў 10—15 мілірэнтген у гадзіну, 5 мая 2—3 мілірэнтгены ў гадзіну, а 8 траўня да 0,15 мілірэнтгенаў у гадзіну.
Адзін мілірэнтген за гадзіну — гэта тысяча мікрарэнтген у гадзіну. Гэта значыць, рэальныя паказчыкі заражэння ў Кіеве 9—10 мая ў 3—6 разоў перавышалі афіцыйныя значэнні, «замераныя» за 30 кіламетраў ад ЧАЭС дзень-два таму.
З першых дзён пасля аварыі ў КДБ рэгулярна канстатавалі: частка людзей не верыць афіцыйным паведамленням. Спачатку ўлада наогул замоўчвала катастрофу, а наступныя заявы былі няпэўнымі і часта супярэчылі адна адной. Больш надзейнымі крыніцамі інфармацыі многія лічылі заходнія радыёстанцыі або чуткі. Асабліва калі гаворка ішла пра маштабы бедства і наступствы для здароўя жыхароў краіны.
У даведцы УКДБ 3 ліпеня 1986 года прыводзілася цытата кіяўлянкі, якая праходзіла па справе аператыўнай распрацоўкі, тая саркастычна заўважала: «… у горадзе ўзровень радыяцыі ў норме, хоць ніхто канкрэтна яшчэ ні разу не назваў гэтую норму. З часам прывыкнуць і ніякія атамныя бомбы тады не будуць страшныя».
Лекары ставілі пацярпелым ад радыяцыі лжывыя дыягназы — і ў той жа час іншыя медыкі выступалі супраць гэтай практыкі, расказваючы пра будучыя праблемы:
«Па дадзеных Шаўчэнкаўскага РА УКДБ адміністрацыя Кіеўскай абласной і 25 бальніц, спасылаючыся на ўказанне Міністэрства аховы здароўя УССР (нібыта Загад № 24с ад 11.05.86 г.) у гісторыях хваробы хворых з прыкметамі «прамянёвая хвароба» ўказвае дыягназ «вегетасасудзістая дыстанія». На думку галоўнага доктара абласной бальніцы Кліменкі А.М., падобная пастаноўка пытання можа ў будучыні прывесці да блытаніны пры прызначэнні лячэння, дыягностыцы, а таксама вырашэнні пытання аб інваліднасці і ўсталяванні пенсіі».
З даведкі 6 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці, 11 мая 1986 года
Ліквідатары часцяком не ведалі пра ўзровень радыяцыі. У тым ліку з-за дрэнных дазіметраў.
«Па паведамленні агента «Маквічоў», дазіметрычныя прыборы, якія выкарыстоўваюцца штабамі ГА, не ад'юсціраваныя, што прыводзіць да розніцы ў паказаннях. Маюць месца акты выдачы для працы няспраўных прыбораў».
З даведкі 6 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці, 11 мая 1986 года
Вечкі кіравальных стрыжняў рэактара першага энергаблока Чарнобыльскай АЭС
Як правільна расказваць пра аварыю на ЧАЭС
У Кіеў з Масквы паступіла метадычка для КДБ: як трэба казаць пра аварыю ў «прыватных гутарках» з замежнікамі і якія аргументы выкарыстоўваць.
Гэтая метадычка — выдатны ўзор так званага «вотэбаўтызму». Напрыклад, трэба было казаць, што «сумарныя аварыі ў такіх краінах, як ЗША і Англія, пераўзыходзяць тое, што здарылася ў Чарнобылі», — і спасылацца на аварыі на АЭС «Тры-Майл-Айленд» і на ядзерным комплексе Вялікабрытаніі ў Селафілдзе (апошняя здарылася ў 1957 годзе праз два тыдні пасля Кыштымскай аварыі ў СССР і доўгі час лічылася самым сур'ёзным інцыдэнтам з выкідам радыяцыі, паколькі ўцечка пад Чэлябінскам была засакрэчана — НВ).
«Прычынай аварыі на Чарнобыльскай АЭС з'яўляецца чалавечы фактар, а не тэхналагічныя хібы», — гаворыцца ў метадычцы, а «прапагандысцкая шуміха Захаду» вакол аварыі «мае яўна антысавецкую накіраванасць».
Сцвярджаючы, што ў аварыі вінаваты чалавечы фактар, суразмоўца са спецслужбаў у той жа час павінен быў падкрэсліць, што СССР «правёў велізарную працу» пасля аварыі — як у Чарнобылі, так і на іншых станцыях, каб «на парадак вышэй забяспечыць бяспеку сваіх АЭС».
Пры гэтым у СССР павінны былі быць гатовымі да магчымай уцечкі на Захад «нявыгадных звестак»:
«Распаўсюджаныя сярод персаналу ЧАЭС і іншых арганізацый звесткі пра забруджанасць г. Славуціч і яго ваколіц цэзіем-137 могуць стаць здабыткам спецслужбаў суперніка, у сувязі з чым лічылі б мэтазгодным інфармаваць Інстанцыі (так у дакуменце — НВ) пра верагодныя акцыяі з боку антысавецкіх замежных арганізацый для своечасовай падрыхтоўкі Контрпрапагандысцкіх мерапрыемстваў па гэтым пытанні».
З паведамлення начальніка аддзела па ЧАЭС УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці А. Міргародскага начальніку УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці Ю. Шрамко 5 студзеня 1988 г.
Усе гэтыя меры, як сцвярджалі ў КДБ, прынеслі вынік: з 1987 года публікацыі ў заходніх выданнях пра Чарнобыльскую катастрофу сталі куды больш «прасавецкімі».
Рэактарная зала першага энергаблока Чарнобыльскай АЭС
«Стварэнне бачнасці свабоды»
Аварыя на савецкай атамнай электрастанцыі хутка стала сусветнай топ-навіной. Журналісты, дыпламаты, вучоныя і простыя турысты з розных краін, якія знаходзіліся ў СССР, спрабавалі даведацца больш аб здарэнні. Але мясцовая ўлада абмяжоўвалася толькі скупымі афіцыйнымі каментарамі, якія, як потым высветлілася, часта былі далёкія ад ісціны. У любой праяве зацікаўленасці з боку замежнікаў КДБ быў схільны бачыць інтрыгі заходніх спецслужбаў.
Разумеючы, што замежныя карэспандэнты і службовыя асобы ўсё роўна захочуць здабыць неафіцыйную інфармацыю пра катастрофу, у КДБ вырашылі падсоўваць ім «правільныя» звесткі.
Гэты фрагмент аб спецаперацыі спецслужбаў быў рассакрэчаны раней, але выдатна ілюструе прынцыпы работы КДБ пасля аварыі ў Чарнобылі:
«У г. Кіеве знаходзіцца 16 замкарэспандэнтаў. Папярэджаныя спробы карэспандэнтаў з Англіі, Францыі і Швецыі сабраць тэндэнцыйную інфармацыю на чыгуначным вакзале г. Кіева шляхам падводу членаў спецдружыны УКДБ з нейтральных пазіцый, якія замкнулі замежнікаў на сябе».
Агенты і супрацоўнікі спецслужбы разыгрывалі «простых кіяўлян» або работнікаў станцыі, ветліва згаджаючыся адказаць на пытанні замежных гасцей.
«У сувязі з тым, што адразу пасля аварыі на ЧАЭС у замежных карэспандэнтаў выяўляўся пэўны недавер да афіцыйных паведамленьняў, у 1987 годзе пры наведванні імі зоны акцэнт быў зроблены на стварэнні бачнасці свабоды перамяшчэнняў, дзеянняў, кантактаў, абстаноўкі поўнага даверу».
З паведамлення начальніка УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці Ю. Шрамко першаму сакратару Кіеўскага абкама КПУ Г. Равенку аб выніках працы па прадастаўленні станоўчага ўплыву на замежнікаў, якія наведваюць зону ЧАЭС, 18 лютага 1988 г.
Сярод хітрасцяў, да якіх звярталіся чэкісты, — падмена пробаў: «У кастрычніку 1987 г. карэспандэнт французскай газеты «Юманітэ» Жан П'ер Вадон хітрасцю ўзяў пробы глебы і вады ў раёне аб'екта «Сховішча» і ў г. Прыпяці, а таксама па шляху руху ў раёне с. Прыборск (50 км ад ЧАЭС). У ходзе правядзення мерапрыемства «Д» (сакрэтны ператрус — НВ) узятыя замежнікам узоры пробаў выяўленыя і таемна заменены на радыеактыўна чыстыя».
З арыенціроўкі намесніка Старшыні КДБ УССР Ю. Пятрова начальніку 6 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці С. Нагібе аб выяўленай мэтанакіраванасці суперніка да праблем ліквідацыі наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС 8 ліпеня 1988 г.
Што характэрна: Жан-П'ер Вадон быў актыўным французскім камуністам, а газета L'Humanité, афіцыйны орган друку Кампартыі Францыі, у тыя гады атрымлівала фінансавую дапамогу ад СССР.
Рэактарная зала першага энергаблока Чарнобыльскай АЭС
Машына з гарэлкай
Крытыкі серыяла HBO называюць тыповым узорам заходніх «грушаў на вярбе» сцэну са скрынямі гарэлкі, якую прывезлі салдатам-ліквідатарам. Адзін з галоўных аргументаў: дзеянне адбываецца ў часы гарбачоўскага сухога закона, калі спіртное было не дастаць.
Тым не менш у дакументах чэкістаў ёсць згадкі пра масавы продаж гарэлкі — але не салдатам, а эвакуіраваным і жыхарам Палескага раёна, які ўваходзіць у зону бедства.
«Маюць месца праявы незадаволенасці ў сувязі з тым, што эвакуіраваныя забяспечваюцца лепш, чым мясцовыя.
Супрацоўнікамі КДБ папярэджаныя перадумовы да негатыўных праяў, 8.05 а 19.00 на цэнтральную плошчу горада прыбыла грузавая машына з гарэлкай і пачаўся яе распродаж. Утварыўся натоўп каля 1000 чал., цісканіна, скандалы. Машына была адпраўлена за межы горада (5 км), што дазволіла рассеяць натоўп і нармалізаваць становішча. У горадзе і раёне сабралася шмат незадзейнічаных працаю асоб, хуліганствуючых элементаў, бяруць па 10—15 бутэлек гарэлкі, неабходна ўзмацненне працы міліцыі».
З даведкі 6 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці, травень 1986 года.
А вось у Іванкаўскім раёне (суседні з Чарнобыльскім, пазней у яго ўключылі і Прыпяць, і Чарнобыль) забарона продажу гарэлкі выклікала некалькі інцыдэнтаў — і сярод незадаволеных былі ў тым ліку салдаты:
«9 мая нам. старшыні аблвыканкама т. Фурсаў забараніў продаж гарэлкі, у сувязі з чым 10 і 11 [траўня] групы вайскоўцаў, супрацоўнікаў міліцыі, эвакуяваных (па 2—3 чал.) учынялі скандалы ў райспажыўсаюзе. На базе райспажыўсаюза выстаўлены пост міліцыі».
З даведкі 6 аддзела УКГБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці, травень 1986 года.
Панэль кіравання чацвёртым энергаблокам Чарнобыльскай АЭС
Радыска і «корачкі»
Не абыходзілася пасля аварыі і без карупцыі: адны за грошы станавіліся «ліквідатарамі», другія атрымлівалі дазвол на гандаль заражаный гароднінай.
У студзені 1988 года КДБ атрымаў паведамленне, што камандзіры аднаго з воінскіх падраздзяленняў выдаюць пасведчанні ліквідатараў. Гэта каштавала ўсяго 40 рублёў. У іншым паведамленні гаварылася, што за хабар можна было пазбегнуць радыяцыйнага кантролю пры продажы гародніны.
«[Агент] лічыць, што з боку асобных службовых асоб, якія ажыццяўляюць кантроль за сельскагаспадарчымі прадуктамі, якiя паступаюць на Цэнтральны рынак, сустракаецца злачыннае стаўленне да сваіх службовых абавязкаў. У прыватнасці, крыніца была сведкам размовы паміж двума прадаўцамі гародніны, якія рэалізоўвалі на гэтым рынку радыску з падвышаным узроўнем радыеактыўнай заражанасці, прайшоўшы дазіметрычны кантроль за хабар».
З даведкі УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці, 8 ліпеня 1986 г.
У архіве захоўваецца і ліст ліквідатара па імені Сяргей, напісаны восенню 1987 года (гэты ліст быў перахоплены чэкістамі). Ён сцвярджаў, што да таго часу, калі самыя небяспечныя моманты былі ўжо пройдзены, праца на ЧАЭС стала прыцягваць аматараў лёгкай нажывы:
«Бюракратычны апарат даволі шматлікі (колькасць тых, хто працуе, памяншаецца, а колькасць кіраўнікоў і работнікаў усялякіх службаў не падае). Натуральна ўсім — і маленькім начальнікам, і вялікім, і асобам, якія да іх прыраўнаваюцца па тых ці іншых прычынах — зарплата афармляецца так, як быццам яны ўвесь час працуюць на станцыі. Справа ў тым, што тут уведзены зонны каэфіцыент, на які памнажаецца аклад: на самой станцыі 5—7, у Чарнобылі — 2. На самай справе, мала хто з іх наогул бывае на станцыі, а хто бывае, то, вядома, не 6 гадзін у дзень. Гэтым хлопцам, я думаю, вельмі не хочацца, каб гэтая мілата канчалася. Тым больш што халтурыць і гультаяваць пад дахам «асаблівага рэжыму» (як гэта ні парадаксальна), па крайняй меры цяпер, вельмі зручна».
У той жа час, як заўважае аўтар ліста, у Чарнобылі сама сабой паступова знікла іншая характэрная для савецкага часу з'ява — крадзеж прадуктаў работнікамі грамадскага харчавання:
«Кормяць тут вельмі добра. Бясплатна, практычна без абмежаванняў у колькасці і вельмі якасна. Страўнік мой, па меншай меры, прымае мясцовую ежу добразычліва. Тлумачыцца гэта, як мне здаецца, тым, што красці тут прадукты (я маю на ўвазе работнікаў сталовых) цалкам бессэнсоўна. У зоне не збудзеш, бо нікому не трэба, а за межы зоны не вывезеш. Як бы так арганізаваць грамадскае харчаванне ў звычайных умовах?»
З ліста ліквідатара наступстваў аварыі, 10 кастрычніка 1987 года.
Панэль кіравання чацвёртым энергаблокам Чарнобыльскай АЭС
Стукачы ў радыеактыўнай зоне
У ліпені 1987 года пачаўся працэс над былымі работнікамі станцыі, якіх следства прызнала вінаватымі ў аварыі. Пасяджэнне суда праводзіліся ў Доме культуры ў эвакуіраваным Чарнобылі.
Абвінавачаных, паводле дакументаў, трымалі ў следчым ізалятары Іванкаўскага РАУС — гэта значыць у раённым цэнтры. Зараз у Іванкаве няма СІЗА — горад занадта малы для такой установы. Па КПК абвінавачаных па адной справе не маглі трымаць у адной камеры.
Мяркуючы па рассакрэчаных дакументах, у камерах кожнага з асноўных абвінавачаных — былога дырэктара станцыі Віктара Бруханава, галоўнага інжынера Мікалая Фаміна і яго намесніка Анатоля Дзятлава — была «наседка», гэта значыць агент КДБ, які запамінаў усё, што казалі фігуранты, і схіляў падсудных да правільных, з пункту гледжання савецкай улады, паводзінаў падчас працэсу. Імёны агентаў у архівах, мяркуючы па ўсім, не захаваліся.
«Бруханаў В.П. па вяртанні ў ізалятар заявіў, што больш за ўсё ён перажывае за сустрэчу з пацярпелымі. Сведак ён не баіцца, а гэтыя сустрэчы будуць для яго самымі цяжкімі. Лічыць, што ў аварыі вінаваты галоўны інжынер. Яму будзе цяжэй за ўсіх, бо першым дапытваюць яго. Асцерагаецца захварэць і тым самым зацягнуць тэрміны суда. На амністыю не спадзяецца. Самаадчуванне нармальнае.
Фамін М.М. адчувае сябе нармальна. Лічыць, што віна Бруханава невялікая і ён усю яе будзе валіць на яго. Не згодны з Дзятлавым з нагоды таго, што той не прызнаў сябе вінаватым. Не спаў да 4 гадзін раніцы. На яго думку, суд пастаўлены вельмі сур'ёзна.
Дзятлаў A.C. заявіў, што сваёй віны ў аварыі не бачыць. Вінавата састарэлае абсталяванне. Калі яму дадуць магчымасць выказацца, то ён дакажа сваю невінаватасць. Будаўнікі ў аварыі не вінаватыя».
З паведамлення УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці начальніку 6 Упраўлення КДБ УССР В. Слабадзенюку аб забеспячэнні бяспекі судовага працэсу ў г. Чарнобылі 8 ліпеня 1987 г.
«Працягваўся кантроль за паводзінамі і ўнутрыкамерная распрацоўка падсудных, якія знаходзяцца ў СІЗА Іванкаўскага РАУС.
Бруханаў В.П. у гутарцы з агентам заявіў, што на судзе задаюцца толькі правакацыйныя пытанні. Паказанні сведак, якія могуць быць вытлумачаны на карысць абвінавачаных, перабіваюцца, не даслухваюцца да канца. У якасці сведак выкліканыя асобы, з якімі яму, як кіраўніку станцыі, практычна не даводзілася камунікаваць.
Фамін М.М. лічыць, што апраўдвацца на судзе марным. Усё ўжо распісана, каму колькі. Разыгрываецца спектакль. Эксперты з «мухі зрабілі слана», а само заключэнне напісана некваліфікавана. Працягвае цікавіцца пытаннямі жыцця ў лагерах.
Дзятлаў A.C. лічыць, што да адказнасці павінен быць прыцягнуты нам. галоўнага інжынера па навуцы. Яго віна самая вялікая, у т.л. у тым, што супрацоўнікі своечасова не эвакуіраваліся са станцыі і многія апрамяніліся».
З паведамлення УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці начальніку 6 Упраўлення КДБ УССР В. Слабадзенюку аб забеспячэнні бяспекі судовага працэсу ў г. Чарнобылі, 14 ліпеня 1987 г.
Справа па абвінавачанні былога кіраўніцтва ЧАЭС. Былы дырэктар Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі Віктар Бруханаў (злева) і былы галоўны інжынер Мікалай Фамін падчас судовага пасяджэння
«Бруханаў В. П. лічыць, што экспертыза некампетэнтная, таму не зможа зрабіць правільных высноў пра прычыну аварыі, хоць аспрэчваць яе высноў не збіраецца. Разлічвае на пакаранне на тэрмін 7—8 гадоў, спадзяецца трапіць пад амністыю.
Фамін М. М. выказаў меркаванне аб тым, што прычынай аварыі з'явіўся эксперымент, праграма якога была падрыхтавана слаба, акрамя таго, Дзятлаў парушыў і гэтую праграму. Здзіўляецца з нагоды паводзін Дзятлава, які імкнецца зваліць віну на недасканаласць рэактара.
Дзятлаў A.C. незадаволены тым, што нібыта суд ігнаруе яго пытанні да экспертаў. Настойвае на тым, што нават судом прызнана, што рэактар не адпавядае асноўным патрабаванням бяспекі. Мае намер у апошнім слове выказаць усё, што думае пра суд, экспертаў, аварыю і г.д., матывуючы гэта тым, што 10 гадоў, якія яму дадуць, ён не пражыве, але яго хвалюе яго рэпутацыя, адзінае, што ён павінен выратаваць. Лічыць, што грамадская думка знаходзіцца на яго баку. Зноў выказаў думку аб тым, што высновы аб праўдзівых прычынах можна апублікаваць толькі за мяжой».
З паведамлення УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці начальніку 6 Упраўлення КДБ УССР В. Слабадзенюку аб забеспячэнні бяспекі судовага працэсу ў г. Чарнобылі, 20 ліпеня 1987 г.
«Бруханаў В. П. заявіў, што, якім бы ні быў прысуд, абскарджваць не збіраецца, бо гэта ні да чаго добрага не прывядзе. Апошняе слова хоча выкарыстоўваць для таго, каб «спадабацца» суду, казаць плануе не больш за 3 хвіліны. Асцерагаецца, што Дзятлаў сваім выступам можа нашкодзіць яму і Фаміну. Адмоўна ставіцца да магчымай прысутнасці на апошнім пасяджэнні савецкіх і замежных карэспандэнтаў.
Фамін М.М. задаволены тым, што суд хутка скончыцца. Лічыць, што судовае разбіральніцтва не паўплывае на тэрміны пакарання, якія ўжо вызначаны загадзя. […] Дзятлаў A.C. выказаў меркаванне пра тое, што яму вельмі патрэбна свабода, добрае інжынернае імя. У вачах сведак ён сябе ўжо рэабілітаваў. У апошнім слове паспрабуе выступіць так, каб не нашкодзіць сваёй сям'і. Працягвае актыўную падрыхтоўку да выступлення, у якім мае намер адстаяць сваю думку аб тым, што асноўнай прычынай аварыі з'явілася недасканаласць рэактара. Мае намер па заканчэнні працэсу падаць заяву аб пераглядзе справы. Вырашаць гэтае пытанне будзе праз свае сувязі ў міністэрстве».
У гэты раз і турэмны агент па заданні куратара павінен быў дбаць пра тое, каб Дзятлаў ў судзе не сказаў лішняга:
«Намі праз агента «Вову» прымаюцца меры па схіленні Дзятлава да адмовы выкарыстоўваць у сваім выступе дадзеныя, якія ганяць атамную энергетычную праграму нашай краіны».
З паведамлення УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці начальніку 6 Упраўлення КДБ УССР В. Слабадзенюку аб забеспячэнні бяспекі судовага працэсу ў г. Чарнобылі, 21 ліпеня 1987 г.
Былы дырэктар атамнай электрастанцыі ў Чарнобылі Віктар Бруханаў, намеснік галоўнага інжынера Анатоль Дзятлаў і галоўны інжынер Мікалай Фамін падчас вынясення прысуду на пасяджэнні Вярхоўнага суда СССР пад старшынствам Раймонда Брызе
«Бруханаў В.П. вельмі ўсхваляваны выступам пракурора, бо не чакаў такога тэрміну пакарання (10 гадоў — НВ). Выказаў надзею, што праз некаторы час будзе накіраваны на будоўлі народнай гаспадаркі. Меў намер адмовіцца ад апошняга слова, але адвакат яго адгаварыў.
Фамін М.М. задаволены тым, што пасля выступу пракурора ўсё стала на свае месцы. Баяўся, што яму яшчэ будзе прад'яўлены пазоў за нанесеныя страты. На яго думку, Рагожкін і Лавушкін (іншыя падсудныя — НВ) не вінаватыя. У апошнім слове хоча прызнаць сваю віну і прасіць аб змякчэнні прысуду.
Дзятлаў A.C. вярнуўся з суда ў вельмі ўсхваляваным стане. Узлаваны выступам пракурора. Лічыць, што Рагожкін і Лавушкін вінаватыя і патрабаванне пракурора аб іх пакаранні справядліва. Асцерагаецца, што ў месцах адбыцця пакарання прыйдзецца шмат працаваць фізічна».
З паведамлення УКДБ УССР па Кіеве і Кіеўскай вобласці начальніку 6 Упраўлення КДБ УССР В. Слабадзенюку аб забеспячэнні бяспекі судовага працэсу ў г. Чарнобылі, 24 ліпеня 1987 г.
Празмерны аптымізм прапаганды
«Не сакрэт, што сучасны амерыканскі кінематограф — гэта сродак дастаўкі нейкіх ідэй і ўстановак наўпроост у расслаблены мозг глабальнага гледача», — піша супрацоўнік «Комсомольской правды» Зміцер Сцешын. Далей ён тлумачыць чытачам, што серыял створаны ў інтарэсах канкурэнтаў «Расатама»: «Нічога асабістага, толькі бізнэс».
У спецыяльным падрыхтаваным для КДБ засакрэчаным аглядзе прэсы складальнікі дакумента — супрацоўнікі створанага на атамнай электрастанцыі ПА «Камбінат» — скардзяцца на тое, што і ў траўні 1986 года журналістаў «Комсомольской правды» падводзіла імкненне пісаць «папрыгажэй»:
«Цытаваны артыкул «Ступілі першымі» тых жа аўтараў [Н. Далгаполаў, П. Палажавец]: «Абуджалася нярадасная зара, а з ёй — цяжэзны клопат. У гаркаме партыі папрасілі: камсамольцы, прыйдзецца засыпаць рэактар. Неабходны пясок. Знайдзіце добраахвотнікаў. Трэба было шмат пяску. Высачэзныя горы пяску. Неабдымнае моры пяску. Угаворваць нікога не прыйшлося». У матэрыяле не знайшлося месца хаця б патлумачыць, што ў развал рэактара мяшкі з пяском скідваліся з верталётаў, і ў чытачоў, натуральна, стварылася ўражанне, быццам камсамольцы рыдлёўкамі скідалі пясок проста ў рэактар».
Многія газеты працягвалі пісаць адкрытую хлусню праз месяцы пасля аварыі. 2 чэрвеня ў нататцы «Здароўе Чарнобыля папраўляецца» для армянскага «Комсомольца» аўтар цытаваў дырэктара Чарнобыльскай АЭС Міхаіла Уманца:
«Сказаў ціха, са спакойнай усмешкай: «Я купаўся ў Прыпяці. Басейн ракі добра дэзактываваўся». Сказаў, мабыць, занадта ціха, але я сядзеў ад яго за два крокі і чуў гэта сарамлівае (ці павераць?) прызнанне выразна».
Не меншае раздражненне выклікалі публікацыі ў галоўнай і самай афіцыйнай газеце краіны — «Праўдзе». У адным выпадку аўтары дакумента былі ў цэлым задаволеныя тэкстам, але палічылі, што загаловак «не толькі скрыўляе яго сутнасць, але і наносіць душэўныя траўмы дзясяткам тысяч людзей». Артыкул ад 26 мая — гэта значыць праз месяц пасля катастрофы — называўся «Салаўі над Прыпяццю».
У іншым выпадку аптымізм дзяржпрапаганды быў настолькі моцны, што прыводзіўся як тыповы прыклад дрэннай працы ўсіх савецкіх журналістаў.
«У травеньскіх публікацыях мінулага (1986 — НВ) года ёсць адзін негатыўны момант, які ўласцівы, мабыць, усім газетам. Гэта залішні аптымізм у ацэнцы найбліжэйшых перспектыў 30-кіламетровай зоны. Не пазбегла яго нават «Праўда». У згаданым ужо матэрыяле «Райкам працуе круглыя суткі» гучыць, напрыклад, такое меркаванне: «Потым, калі жыхары Прыпяці вернуцца дадому і станцыя пачне нармальна працаваць, выязная брыгада «Праўды» правядзе чытацкую прэс-канферэнцыю».
