«Дэбаты стагоддзя» паміж Жыжакам і Пітэрсанам. Што мы даведаліся з сустрэчы двух мысліцеляў?
Увечары 19 красавіка ў Таронта прайшлі дэбаты філосафа Славоя Жыжака і клінічнага псіхолага Джордана Пітэрсана, піша bbc.com. Тэмай стала «Шчасце: капіталізм супраць марксізму».
Фота: bbc.com.
Жыжак ды Пітэрсан — не проста чарговыя акадэмікі, якія вырашылі пераварушыць застарэлыя аргументы пра перавагі двух сацыяльна-эканамічных сістэм. За абодвума — па арміі фанатаў і нядобразычліўцаў, прычым ахоўнікі паліткарэктнасці лічаць недарэчнымі выказванні абодвух. Што неаднаразова прыводзіла да скандалаў у медыях і спробам забараніць іх выступы.
Тры тысячы квіткоў на дэбаты самых публічных з «публічных інтэлектуалаў» раскупілі за некалькі дзён. Намінальныя цэны даходзілі да 1500 даляраў, што было даражэй, чым білеты на матчы мясцовай хакейнай каманды «Таронта Мэйпл Ліфс» у плэй-оф, паведаміў прафесар Пітэрсан у пачатку дэбатаў.
Канадзец Пітэрсан на сваім полі абараняў капіталізм. У чырвоным (марксісцкім) куце рынга размясціўся яго славенскі візаві Жыжак.
Месца сустрэчы, найбуйнейшы ў краіне цэнтр сцэнічнага мастацтва Sony, больш прывык прымаць рок-зорак узроўню Боба Дылана або Луі Армстранга, мюзіклы і балеты. А таксама менавіта адтуль ў 1974 годзе уцёк праз службовы ўваход у машыну, якая чакала звонку, малады савецкі артыст балета Міхаіл Барышнікаў, які затым папрасіў ў Канадзе палітычны прытулак.
Хто ўсе гэтыя людзі?
70-гадовы Славой Жыжак нарадзіўся і жыве ў сталіцы Славеніі Любляне. Жыжак — выхадзец з акадэмічнай навукі, аднак у інтэрв'ю і падчас публічных выступаў паказаў сябе як вельмі гаваркі суразмоўца па шырокім коле пытанняў: ад кахання, шчасця і уласных пераваг у сэксе ды кіно, Гітлера, рэвалюцый, лёсаў капіталізму і актуальных сусветных навін. Любіць эпатажныя выказванні накшталт:
«Чалавецтва ў цэлым о'кей, але 99% людзей - панылыя ідыёты».
Канадцу Джордану Пітэрсану 56 гадоў. Яго першапачатковая спецыялізацыя — клінічная псіхалогія, аднак у сваіх выступах ён часта заходзіць на тэрыторыю іншых навук, што дае падставу крытыкам паказваць на прабелы ў яго ведах. Так, спрабуючы растлумачыць іерархію ў чалавечых грамадствах, ён прыводзіў прыклад лобстараў.
«Чым вышэйшы статус у гэтых ракападобных, тым больш сератаніну («гармону шчасця») выпрацоўвае іх арганізм. Тыя ж, хто знаходзяцца знізу, прыбітыя сваімі няўдачамі (і нізкім узроўнем сератаніну), так што ім усё больш складана караскацца наверх»,
— сцвярджае Пітэрсан.
Акрамя таго, псіхолаг праславіўся дзякуючы сваёй крытыцы заходняй паліткарэктнасці ва ўмерана-кансерватыўным ключы, што каштавала яму месцаў у шэрагу заходніх універсітэтаў. З'яўляецца аўтарам бэстсэлера «12 правілаў жыцця: Проціяддзе ад хаосу», які выйшаў у 2018 годзе.
Адкуль узялася ідэя дэбатаў?
У 2018 годзе на сайце газеты Independent выйшла калонка Жыжака, дзе ён разважаў, чаму ў Джордана Пітэрсана столькі прыхільнікаў, якія знаходзяць яго заявы пераканаўчымі.
Сярод іншага ў артыкуле гаварылася: «Яго [Пітэрсана] вар'яцкая тэорыя змовы аб правах ЛГБТ+ і [руху супраць харасмента] #MeToo як апошніх адгалінаванняў марксісцкага праекта з мэтай знішчыць Захад, вядома, смяхотная».
Неўзабаве пасля публікацыі Пітэрсан паклікаў Жыжака на дэбаты ў сваім «твітары»: «І, нарэшце, @Slavojiek калі вы хочаце аспрэчыць даказанасць маіх «верагодна» навуковых тэорый — або любую з маіх заяў — дайце ведаць, і мы гэта зробім…».
And, finally, @Slavojiek if you wish to debate the validity of my "apparently" scientific theories -- or any of my other claims -- then let me know, and we'll arrange it.... https://t.co/Bw8LwyHkC1
Хоць у Жыжака не было і няма афіцыйнага «твітару» (Пітэрсан звяртаўся да аднаго з акаўнтаў, створаных прыхільнікамі філосафа), вестка аб выкліку дайшла да славенца — і ён прыняў прапанову Пітэрсана.
Як гэта выглядала?
Спачатку кожнаму суперніку было адведзена па 30 хвілін на індывідуальны выступ, падрыхтаваны загадзя.
Перш на трыбуну падняўся акуратны Пітэрсан ў гарнітуры і гальштуку. Імідж сучаснага лектара дапаўняла манера распавядаць, ходзячы па сцэне і спрабуючы ўсталяваць візуальны кантакт з аўдыторыяй, а таксама ноўтбук, з якім ён перыядычна звяраў свой спіч.
На кантрасце Жыжак быў апрануты па сваім звычаі нефармальна, сядзеў у крэсле, закідваючы нагу на нагу — засвечваючы аголеную галёнку.
Выступаючы на трыбуне, спраўджваўся толькі з невялікім стосам папер фармату A4, чаргаваў складаныя філасофскія катэгорыі з анекдотамі, а пад канец паспрабаваў па-філасофску дэканструяваць спосабы змыву, прынятыя ў прыбіральнях розных еўрапейскіх краін. І ўсё гэта з непаўторным ўсходнееўрапейскім акцэнтам.
Пасля індывідуальных выступаў Пітэрсану і Жыжаку адводзілася па 10 хвілін, каб адказаць адзін аднаму. Яшчэ па 45 хвілін было выдзелена на пытанні з залы і з інтэрнэту, адабраныя мадэратарам.
Пра што ішла гаворка?
Выступ Пітэрсана адштурхваўся ад «Маніфеста Камуністычнай партыі» Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса, які быў апублікаваны ў 1848 годзе. Па чарзе ён падвяргаў крытыцы ідэі класавай барацьбы і дыктатуры пралетарыяту, грунтуючыся на вопыце гісторыі XX стагоддзя, а таксама даследаваннях у галіне антрапалогіі, эканомікі і грамадскіх навук.
У карысць сваіх аргументаў ён згадаў пісьменніка Фёдара Дастаеўскага, які (у пераказванні Пітэрсана) казаў, што нават калі раздаць людзям па кавалку хлеба, яны наўрад ці пасля гэтага пачнуць жыць у міры і святасці.
Адным з фінальных тэзісаў Пітэрсана было тое, што калі капіталізм вырабляе багацце і няроўнасць, то ўсе астатнія сістэмы — толькі няроўнасць. Паводле яго слоў, ад рынкавай эканомікі выйграюць не толькі багатыя, але і бедныя, якія, калі верыць эканамічным даследаванням, нарошчваюць свой дабрабыт хутчэй, чым калі-небудзь раней у гісторыі.
Усе людзі розныя, а такім чынам, няроўнасць і іерархіі ў грамадстве непазбежна будуць узнікаць — важна толькі, каб гэта няроўнасць не было празмернай, вынікала з слоў канадца.
Жыжак пачаў свае паўгадзіны з таго, што ўсумніўся ў ідэі шчасця. На яго думку, чалавек на самой справе не жадае таго, што, як ён думае, ён жадае. Зрэшты, і пакуты не могуць напоўніць жыццё чалавека самі па сабе: «Адрачэнне ад задавальненняў можа лёгка ператварыцца ў задавальненне ад самога адрачэння».
Рэлігіі і ідэалогіі, якія ставяць сваёй мэтай прымусіць дрэнных людзей паводзіць сябе добра, здольныя і на адваротнае: прымусіць добрых людзей здзяйсняць жудасныя рэчы.
У гэтым кантэксце была згаданая ідэя з «Братоў Карамазавых» Дастаеўскага, дзе аўтар папярэджваў пра небяспекі бязбожнага маральнага нігілізму: «Калі Бога няма, усё дазволена». Зрэшты, як вынікае са слоў Жыжака, ні прысутнасць, ні адсутнасць Бога ў жыцці людзей не робіць іх лепш.
Вярнуцца да традыцый больш немагчыма — пры ўсякай спробе будзе атрымлівацца «постмадэрнісцкі фэйк», перакананы філосаф. Найбольш яскравы прыклад постмадэрнісцкага лідэра — прэзідэнт ЗША Дональд Трамп, праўленне якога з'яўляецца яго асабістым «эга-трыпам», а зусім не вяртаннем да традыцыйных каштоўнасцяў, лічыць Жыжак.
Славенец таксама казаў пра важнасць стварэння прасторы, у якой шматлікія індывіды змогуць рэалізаваць свой патэнцыял у розных сферах жыцця, тады як сучасны капіталізм прыводзіць да страты многіх талентаў.
Чалавецтва, па словах Жыжака, ідзе да «апакаліпсісу», і там, дзе некаторыя бачаць свет у канцы тунелю, ён бачыць «іншы цягнік, які едзе нам насустрач». Каб адумацца, людзям патрэбна вялікая катастрофа, лічыць ён.
Асабліва здзіўляе Жыжака эканамічны поспех Кітая, які сумяшчае жорсткую форму капіталізму з аўтарытарным палітычным рэжымам. «Божа мой, няўжо гэта наша будучыня?» — сказаў філосаф.
Мяркуючы па далейшым абмене рэплікамі, абодва спікеры сышліся на тым, што паміж іх пазіцыямі больш агульных месцаў, чым адрозненняў. Як адзначыў Жыжак, можна ставіцца да гэтых дэбатаў як да спаборніцтва, аднак і яго, і Пітэрсана, хутчэй, аб'ядноўвае жаданне супрацьстаяць сур'ёзным праблемам.
«Для мяне не відавочна, што мы [чалавецтва] зможам вырашыць усе праблемы, якія перад намі ўсталі», — падпяваў канадзец песімізму свайго візаві.
У сярэдзіне дэбатаў Пітэрсан спытаў Жыжака, чаму ён прытрымліваецца марксісцкіх поглядаў, хоць яго ўласная філасофія нашмат арыгінальнейшая. Жыжак адказаў, што Маркс і сам быў складаней, чым прынята лічыць.
«Перачытайце яго палітычны аналіз французскай рэвалюцыі. Яго думкі там нашмат глыбейшыя, чым яго бінарнае проціпастаўленне «буржуазія — пралетарыят», кажа Жыжак. Але ў выніку ён прызнаўся, што ў большай ступені лічыць сябе гегельянцам, чым марксістам.
У адказ на просьбу вядучага падсумаваць дэбаты да адной простай думкі Пітэрсан сказаў, што слухачы павінны сысці з верай у сілу ўзаемаразумення людзей з рознымі поглядамі, і што ён знаходзіць палохаючай думку пра тое, што людзі не маюць нічога ўнікальнага, а толькі з'яўляюцца выразнікамі ідэй сваіх сацыяльных груп.
Жыжак падсумаваў свой выступ надзеяй, што дэбаты павінны прымусіць людзей ўсумніцца ў простым падзеле поглядаў на постмадэрнізм і «старую правую ідэю» і зразумець, што ўсё нашмат больш складана. Ён заклікаў усіх левых: «Ня адчувайце сябе абавязанымі быць паліткарэктным».
«Не бойцеся думаць», — скончыў Жыжак.
Як адрэагавалі на дэбаты?
Бітвы тытанаў або баксёрскага паядынку ў цяжкай вазе, якія чакалі ўбачыць на дэбатах некаторыя назіральнікі, не выйшла, адзначае калумніст Guardian Стывен Марш. «Адно нямая прысутнасць знакамітасцяў на сцэне азначала значна больш, чым што-небудзь імі сказанае», — піша аўтар.
Зрэшты, назіранне за «дэбатамі стагоддзя» наштурхнула Марша на іншае назіранне. «Гэта прымусіла мяне задумацца аб сваволлі, у якое запала грамадская дыскусія ў цяперашні момант: крычым мы адзін на аднаго, таму што мы не згодныя, ці ж мы згодныя, але не можам знайсці рашэнне [праблемы]?»
Пітэрсан, на яго думку, выглядаў як прафесар, які прачнуўся раніцай і ўсвядоміў, што не гатовы да сённяшняй лекцыі.
Зрэшты, гэта наўрад ці нанясе вялікую шкоду папулярнасці канадца, заўважае аўтар канадскага выдання NOW: «Здольнасць Жыжака ўказаць на велізарныя прабелы ў ведах яго апанента была без сумнення займальнай, аднак відавочна недастатковай, каб сур'ёзна дэстабілізаваць культ Пітэрсана як знакамітасці».
Амерыканскі часопіс Jacobin, які выступае з сацыялістычных пазіцый, піша: «Адрозненне паміж Жыжакам ды Пітэрсанам — гэта адрозненне паміж дурнем і вар'ятам па Джону Локу: дурань не здольны рабіць высновы з уласных перадумоў, тады як вар'ят рупліва робіць іх з перадумоў, якія няслушныя».
«Змястоўна там было некалькі блізкіх мне тэзісаў, — сказаў ВВС сацыёлаг, выкладчык Маскоўскай вышэйшай школы сацыяльных і эканамічных навук Канстанцін Гаазе. — З боку Жыжака — пра тое, што шчасце гэта пабочны прадукт нечага іншага. І супрацьлеглы з боку Пітэрсана, што без шчасця ніякага жыцця быць не можа. Гэта характэрна і паказальна, таму што імкненне да шчасця — гэта і ёсць мадэрновы капіталізм ».
Пытанне пераможцы — гэта пытанне палітычных поглядаў, лічыць Гаазе.
«У інтэлектуалаў як правіла сціплая аўдыторыя. Іх мала чытаюць за рамкамі акадэміі. У гэтым сэнсе Жыжак ды Пітэрсан ўнікальныя. Іх аўдыторыя велізарная, іх слухаюць, глядзяць і чытаюць мільёны», — кажа філосаф Максім Гаруноў.
«У прэсе пісалі, што дэбаты былі млявымі і змазанымі. Што не было бойкі. Жыжак сказаў, што не лічыць сябе марксістам, паколькі добра ведае аб злачынствах, учыненых марксістамі ў XX стагоддзі. Пітэрсан прызнаў, што ў капіталізму ёсць шмат праблем. Атрымаліся дэбаты марксіста, які ведае пра ГУЛАГ, з капіталістам, які разумее, што эксплуатацыя — гэта амаральна. Абодва спікеры баяліся тэорый, ад імя якіх яны крытыкуюць грамадства. У гэтым сэнсе іх дэбаты атрымаліся вельмі мяккімі, чалавечнымі. Нашмат мякчэйшымі і больш чалавечнымі, чым мы можам сабе ўявіць у Расіі. Напрыклад, паміж Альбац і Дугіным», — заключае ён.
«Жыжак для вельмі многіх у еўрапейскай акадэміі і амерыканскай акадэміі — гэта парвеню, выскачка, таму сам факт таго, што Пітэрсан захацеў, пагадзіўся і доўга размаўляў з ім — пазітыўны, — працягвае Гаазе. — Гэта падкрэслівае, што поле для інтэлектуальнай вытворчасці на Захадзе застаецца агульным. У нас у Расіі няма такога — усе па сваіх кутах».
