Остарбайтар: як 17-гадовы хлопец з-пад Нарачы трапіў у Нарвегію і працаваў з людзьмі з розных канцоў Еўропы
«Дасылаю фотакартку з часу жыцця ў Нямеччыне. Гэты час я не забуду ніколі», — пісаў родным у 1944 годзе Мікалай Асаевіч з вёскі Новікі Мядзельскага раёна. Сваё 18-годдзе ён сустракаў у Германіі, на прымусовых работах. Тыя два гады цяжкай працы на караблях у Паўночным моры зрабілі з маладога беларуса чалавека свету.
Мікалай Асаевіч у 1944-м.
Я слухаў яго аповед і прыгадваў «Хобіта». У Еўропе, узбуранай Другой сусветнай вайной, беларусаў, як тых персанажаў Толкіна, мала хто браў у разлік. І многім з іх, нібы Більба Бэгінсу, давялося прайсці літаральна праз драконаў агонь і ацалець. Ці была гэта чыстая ўдача? Бадай, не. Гэтая гісторыя таксама пра сяброўства, чалавечнасць, гумар, якія дапамагалі выжываць пад бомбамі ў халодным моры і ў канцлагерах.
Фота: «Нарачанская зара».
Старога Мікалая ўжо няма. Ён памёр у пачатку восені 2017га, пражыўшы 90 гадоў. Да апошніх дзён ён захоўваў жывы розум, памяць і здольнасць па-маладому здзіўляцца. На бачным месцы ў ягонай хаце вісела карта свету.
«Чаму не ўцякалі? А хто ж думаў, што будуць паліць? Тры гады пры немцах пражылі: і танцавалі, і вяселлі спраўлялі, і гарэлку гналі, не хаваючыся… А як пабралі нас, пасадзілі на дарозе — куды ўцячэш?
Вёска гарыць, нас пагналі. Са мной мама была і дзве меншыя сястры.
Можна было падкупіць канваіра, золата даць, каб адпусціў. І якраз нейкая баба падышла прасіцца, каб сваіх выкупіць. Тым часам мама з сёстрамі бокам-бокам, да рэчкі, у кусты — і ўцяклі. І я збіраўся, але не паспеў: вартавы змяніўся.
З Сватак пагналі на Мядзела, потым у Кабыльнік [цяпер пасёлак Нарач. — Рэд.]. У касцёле начавалі. Цяпер падумаеш: касцёл, а там ты і апраўляўся… Не саромеліся…
У касцёле быў арган. І з аховы адзін умеў на ім іграць — эстонец.
Пасля гналі на Камаі, Лынтупы, і ўсё людзей дабаўлялася. Хто спрабаваў уцячы, тых пастралялі. А адтуль ужо вузкакалейкай у Вільню».
У Вільні, на Буковай, жыў Мікалаеў дзядзька Андрэй Асаевіч. Яго дачку Любу ўзяў перад вайной замуж паэт Максім Танк. Можна было схавацца ў сваяка, але Мікалай асцярогся без дакументаў.
«З Вільні цягніком везлі нас на Беласток, і ў Белавежскай пушчы партызаны міну падклалі. Рэйкі рассунуліся пад вагонамі. Да Беластока пешкі ішлі.
У Граеве, ва Усходняй Прусіі, у лазні памылі, перапісалі. Перакладчыцы, дакторкі былі рускія, што трапілі ў палон. Хворым ставілі на лоб пячатку. Куды іх пасля адпраўлялі, не ведаю.
А нас павезлі на Гданьск, Гдыню, Шчэцін. Ужо ў Германіі раздзялілі — сямейных асобна, халастых асобна».
Мікалай мог прыстаць і да сямейных: у эшалоне гналі яго дзядзьку з сям’ёй. Але застаўся з хлопцаміаднагодкамі з Новікаў — Іванам і Косцем.
«Прывезлі ў Гамбург, гоняць з вакзала — а мы ў зрэбным, у лапцях. Немцы дзівяцца. А горад увесь разбіты, ляжыць у хламе».
Напярэдадні Гамбург зазнаў серыю «дывановых бамбардзіровак» аперацыі «Гамора» англійскіх ВПС. Беларусаў размясцілі ў лагеры ў раёне Альтона, ацалелым ад бомбаў.
Мікалай Асаевіч (злева) з аднавяскоўцамі Іванам Скурко і Канстанцінам Скурко, з якімі разам трапіў на нямецкі параход. 1944 год. Фота зроблена ў выходны дзень у Гамбургу.
«Супу наліюць увечары. Бывае, немка дасць талончык, дык нашы злётаюць у ларок па хлеб. А так — і галодны хадзі.
На вуліцах дзеці нямецкія пераймалі — пляваліся. Дык знайшоўся паліцэйскі, тых дзяцей адпрэчыў, болей не чапіліся…
Ідзём на завод калонай: мы, французы, галандцы. У іх абутак драўляны, па бруку — ляп-ляп. Пасля і нам далі ў лагеры такі. Спачатку нязручна было, а тады прывыклі.
На заводзе вучылі за слесара і мовы нямецкай. Учыцелька была немка з Паволжа… Я перад вайной пяты клас паспеў скончыць, там таксама нямецкую вучылі. Трохі падламаўся…
І што ж вучаць нас: «шлёйзэ» — гэта лом, «шаўфэль» — шуфаль, «коль» — вугаль. А пасля садзяць на параходзік — і плаваем па Эльбе.
Пабылі так месяцы са два, тады павязлі пад канвоем у Брэмен. На вакзал прыйшлі — а ён увесь шкляны, закрыты вокнамі, — і цягнікі праз яго ідуць! А дзіва якое! А не відзеўшы!
З Брэмена ў Эмдэн, пад Галандыю. Пагналі на прыстань, да парахода. Параход не нагружаны, стаіць высака, а лесвіца з вяровак. І трэба лезці наверх — а мяшок з рэчамі на плячах…
На параходзе палубныя матросы — немцы, а мы, забраныя, — качагарамі. Французы тры былі, нарвег, галандзец, рускі, украінец і нас траіх: Іван, Косця і я.
Параход «Патагонія».
Быў нават мардвін. Пытаемся: ты як папаўся? Мардова ж не была пад немцам. А яго бацькі прыехалі жыць ва Украіну: у Мардове блага было жыць, думалі, што ва Украіне добра будзе. А бальшавікі ўсюды адны былі… Як Украіну немцы забралі, ён і папаў на работу.
Мы дык злыя былі: вёску нашу спалілі немцы, рабіць на іх трэба. А мардвін казаў: я гараваў у калгасе, у лапцях хадзіў, тут лепей…
І французы былі злыя — страх. У сябе дома яны былі машыністы, пры машыне стаялі, а тут немец качагарамі паставіў, ломам варочаць.
У труме два катлы вялікія — кожны як хата. Па тры топкі ў кожным. І два качагары. Чатыры гадзіны змена робіць, адзежа чорная, а выйдзеш пасля змены — белы ўвесь ад солі, ад поту. Як пары не дасі своечасова, машыніст зверху прыляціць — і нагой у сраку! Восем гадзін адпачнеш — і зноў змена. Тут ужо кармілі нехаця.
Параход вугалем нагрузілі — і ў мора першы раз. А качка, а рвала з непрывычкі! Марская хвароба, цукрам смажаным ад яе спрабавалі лячыцца.
Вязём вугаль у Нарвегію. Тады нарвегі руду жалезную нагрузяць — і назад у Германію. Каля нямецкіх берагоў, каля Даніі хадзілі смела. А далей на поўнач па адным не плавалі — ваенныя караблі суправаджалі. Іначай разбомбяць.
Англійскіх лётчыкаў немцы баяліся болей, як рускіх. Казалі: рус Іван — ерунда, бомбы кінуў абыкуды і паляцеў, а як Джоні прыляціць — капут. Але пад Кіркенэсам патапілі нас рускія.
Наляцелі, трапілі бомбай у катлы, катлы парвала — пара да неба слупом, кіпнем усё заліло, параход стаў. Немцы пачапілі буксіры і цягнуць параход у порт. А Іван на змене быў. Мы думаем: усё, згінуў недзе, заліло кіпнем.
Атака савецкай авіяцыі на нямецкі параход у раёне Кіркенэса. На фота бачныя белыя сляды ад бомбаў. Побач з параходам — буксір. Топмачтавае бомбакіданне — (skip bombing) спосаб бомбакідання, распрацаваны англійскай марской авіяцыяй. Лётчык зніжаўся да 15—30 метраў і, на вялікай хуткасці ідучы ў бок карабля-цэлі, кідаў бомбы. Кінутая з малой вышыні авіябомба рыкашэціла ад воднай паверхні і ляцела ў зададзеным кірунку да 300 м. Самалёт тым часам рэзка набіраў вышыню, каб не сутыкнуцца з караблём. Гэты спосаб дапамагаў дакладней трапіць у цэль. Пад канец вайны яго асвоіла і савецкая авіяцыя.
Як падплывалі да Кіркенэса, яшчэ раз наляцелі самалёты, кінулі бомбы, прабілі дно. Вада найшла ў трум, нос парахода падняўся. Падплылі катары збіраць людзей — ратуйся, уцякай.
А мне якраз перад тым васямнаццаць споўнілася. Паўналетнім давалі бутэлечку гарэлкі на месяц і цыгарэты, па шэсць штук на дзень. А мы ж не курылі. Дык Іван, Косця — яны старэйшыя за мяне — павыменьвалі сабе ў курцоў на цыгарэты касцюмы. І мне свае рэчы шкода было кідаць.
Я ў каюту ўляцеў — а вада ўжо надходзіць. Чамадан мой раскрыты ад выбуху, бутэлечка разбілася. Я кашулю шаўковую, бялізну на руку, а Іванаў чамадан — у другую. Усё адно, думаю, Іван загінуў. Забралі нас з парахода катарамі, высадзілі ў вайсковы лагер, дзе ўласаўцы былі. І тут сустракаю Івана! Яны з іншым качагарам — рускі быў, Лаўроў, — як пачулі трывогу, пары даўшы, выскачылі на палубу. Аддаў я яму чамадан.
Параход наш, які патануў, называўся «Ольза».
Пабылі мы ў лагеры дні тры. А тады пасадзілі нас на параход «Патагонія», што вазіў салдатаў на фронт. І бочкі з бензінам наверх загрузілі. Ну, кажам, цяпер, калі пацэляць бомбай, — капут… Прыехалі ў Нарвік.
У Нарвіку нас раздзялілі. Я трапіў на катар, што ездзіў па заліве. Часам бачыліся з Іванам і Косцем на беразе. Я ім зайздросціў: іх новы параход быў на салярцы, не на вугалі. Не трэба шуфлём варочаць, залу вычышчаць, выгружаць…
Мы ў Нарвегіі хадзілі свабодныя, нас пускалі ў горад у выхадныя да 10-й вечара. Трэба было насіць павязкі «Ост», але мы не насілі — і патруль не лавіў ні разу.
Я валасы меў доўгія — каб чорныя, дык якраз француз.
Любіліся мы з украінкамі — такімі самымі, вывезенымі. У парку сустракаліся. З адной пацалаваўся, а пасля іду — а яна ў парку сядзіць з французам! Была ў мяне яе картачка, забрала НКВД пасля.
Ідзём мы раз, а ўперадзе нямецкія два салдаты — і па-польску гавораць. А мы ж чатыры класы пасканчаўшы польскія — далей, каб і хацеў, пры Польшчы не было дзе вучыцца. А што: падпісацца і грошы лічыць навучышся ды будзеш араць зямлю. Тыя салдаты былі з-пад Пазнані. Прынеслі нам кніжку, дзе нямецкія словы і польскі пераклад. Так мы займелі размоўнік.
У піўную зайдзеш — там мадамы пяюць. Раз былі ўтрох, горача, узялі па кухлі, па другім, па трэцім — і закускі.
Мы елі, а Косцечка ўсё пароўся ў талерцы. А тады дастае лапу жабіну на відэльцы!
Мы да афіцыянткі: вас іс дас? А яна: гут, гут эсэн! Французы, галандцы ж ядуць жабы зялёныя. Ці тыя вустрыцы: як на моры адліў, вада апусціцца, сваі на прыстані пакажуцца. І яны скрозь наліпшы на сваях. Дык французы нашы таксама: гут, гут эсэн. Як нас ірвала пасля тых жабаў!
Яшчэ дзіўна было, што немцы паветра псуюць на людзях. Быў у нас немец, матрос Вілі. Паядзём, ён падоймецца зза стала і пярдзіць. Швайнэ, кажу, свіння. Ён: не, гэта гут, страўнік працуе. Ці, бывае, у парку дзяцюк із дзеўкай ідуць — і тое самае. Гэта ў іх не сорамна. Але як каму рыгнецца — гэта ўжо ў іх лічыцца «швайнэ».
У таго марака Вілі татуіроўка была: вялікі арол з крыламі на ўсе грудзі. Там якую хочаш татуіроўку можна было зрабіць, 10 марак каштавала. Ды не іголкай — машынкай: ляпнуць — і гатова. Я надта хацеў сабе, але Вілі адгаварыў: не рабі, казаў, будзеш альтман, стары чалавек, цела абсунецца, будзеш увесь чорны. І яшчэ мы думалі, можа, уцякаць прыйдзецца, дык з татуіроўкай лягчэй знойдуць.
Мы ў Вілі пыталіся: ці маеш жонку? А варум, ён кажа, навошта? Я ін зее арбайтэн, у моры працую. Трай месяцы ў моры, зыбэн месяцаў. Вазьмі маладую фрау — дык я гелд, грошы толькі буду даваць. А так я схаджу сабе туды, дзе вунь сядзяць у акне бабы голыя, — і задаволены. І мы туды схадзілі неяк. Я потым, ужо дома, узяў ды ляпнуў пра гэта жонцы сваёй… Яна мне да смерці не даравала.
Калегі Мікалая па качагарцы: невядомы, Міша і, магчыма, той самы Вілі з татуіроўкай арла на ўсе грудзі.
На катары са мной разам былі качагарамі нарвег і рускі, Віктар Суркоў. Дзесяць класаў скончыў, па-нямецку нам усё перакладаў. Бацька яго быў архітэктарам, а маці доктарам. А ён перад вайной з гэткімі самымі школьнікамі абярнуў падвозчыка хлеба — дык яго за тое ў турму. А тут вайна, ён і папаўся ў Германію. Казаў: не паеду ў Расею назад. Хочацца мне, казаў, па свеце паязджаць.
А другі качагар, нарвег той здаровы, раз пытаецца: ці пеяцё «Інтэрнацыянал»? Дык я: «Паўстань, пракляццем катаваны!» — і ён таксама па-свойму зацягнуў. Як ускочыў да нас машыністы, па зубах як упярыў таму нарвегу!
А капітан разумны быў чалавек. Ён казаў мне: Гітлеру капут, але ты, Мікалай, дамоў не едзь, бо Сталін цябе ў Сібір загоніць. Лепей, казаў, паедзем да майго бацькі, у Цюрынгію. У бацькі зямля, дзесяць кароў, два кані. З сястрой, казаў, незамужняй пазнаёмлю.
Мы ж лічыліся добраахвотнікамі. Я як расказаў таму капітану, што нашы хаты спалілі, старых кінулі ў агонь, дык ён абураўся. Як так, казаў, у нас жа няможна цывільных чапаць.
Хоць вайна ішла, але нашы лісты дамоў даходзілі. Апошні ліст, праўда, вярнуўся з пазнакай нямецкай пошты: даставіць немагчыма, але можна будзе пазней.
Перапісваліся і з бацькам. Ён быў старшынём калгаса ў 1939-м, немцы яго выслалі ў лагер Данкмаркхаўзен. Я падлеткам усю мужчынскую работу рабіў дома. А бацька ў лагеры на ліцейным заводзе нажыў дыхавіцу, памёр пасля вайны…
У Нарвегіі нас і вызвалілі амерыканцы. Прыйшлі мы ў маі ў Осла, а следам і капітуляцыя. Немцы і не спадзяваліся, што вайна скончыцца.
Паштоўкі з відамі Нарвегіі, якія Мікалай Асаевіч прывёз са сваіх вандровак.
Прыйшоў загад раззброеных нямецкіх салдатаў нашым параходзікам у лагер вазіць. Я ў іх валёнкі скраў абшытыя, бялізну, касцюм марацкі — гэта ж дома ўсё спалена, хоць не голы прыеду.
І ўсё мы думалі: куды далей дзецца? Аж раз на прыстані спаткалі двух украінцаў. Лагер, кажуць, ёсць, дзе збіраюць усіх нас, з усходу.
За месяц сабралі лагер вялікі. Хто быў салдат, афіцэр, таму амерыканцы далі форму сваю, шарсцяную. У сталовую хадзілі калонай, а там рускія кухары, самі варылі, толькі прадукты давалі амерыканцы. Павары ўвесь час былі п’яныя. Як у сталовую ісці, трэба было запяваць. «Масква мая, страна мая» — гэткую песню ўсё рускія пяялі.
Быў з намі ўкраінец, стары Засядзька. Ён казаў: я нэ поіду дамоў, камуністы манюкі, я ім нэ віру. У 33-м року мы пчолы ілы з голаду.
Украінец Засядзька з Кіраваградчыны, які перажыў голад 1933-га і не верыў бальшавіцкай агітацыі.
Нам, з Заходняй Беларусі, можна было выбіраць, куды ехаць. Анцюк — зямляк мой, сустрэліся ў лагеры, — не думаў вяртацца. Ён хацеў ехаць на Захад ці ў Аўстралію. Але я ўгаварыў дамоў.
А вакол — агітацыя, лозунгі: «Жджом вас, дарагія, з фашысцкай няволі» — і пшаніца. Па рэпатрыяцыі савецкіх грамадзян быў адказны, помню, генерал Голікаў…
Праз месяц пасадзілі ў вагоны і папёрлі праз Швецыю.
Пасля праз Балтыку — і ў Фінляндыю. На выгрузцы рускія афіцэры загадалі стаць па чатыры. А з намі і бабы былі з малымі дзецьмі — гэта ж не салдаты. Дык афіцэры на іх як заругаліся: што, забылі там, як па чатыры станавіцца?»
Праз Фінляндыю дарагіх, што вярталіся з фашысцкай няволі, вагонаміцялятнікамі павезлі ў разбомблены Выбарг, адтуль — на Ленінград. З’явіліся суправаджаючыя энкавэдысты, але без зброі.
«А як пагналі нас на Маскву, мы зразумелі, што дамоў не пападзём. Анцюк многа гадоў на мяне крыўдаваў, што я яго ўгаварыў ехаць… Загналі эшалон у Маскве ў тупік на тыдзень. У сталовую вадзілі: кашу грэцкую давалі — ніхто не еў. На нарвежскім пайку паад’ядалі морды такія, што афіцыянткі дзівіліся: «Дзядзечкі, адкуль вы? У нас тут з талерак усё з’ядаюць».
Нарэшце завезлі ва Уладзімірскую вобласць, Мурам. Ссадзілі з цялятніка, пастроілі ў калону. Сэйчас — адкуль з’явілася — ахова з аўтаматамі. Ну, кажам, папаліся.
Пагналі за горад, там барак, як кароўнік доўгі, нары. Спалі на голых дошках, у лазню раз на дзесяць дзён пад аўтаматамі ганялі, ежа — трэцяя катэгорыя.
Людзі там рэзаліся — нажом ці брытвай: пяць гадоў у палоне мучыўся, а цяпер тут яшчэ трэба.
НКВД пачало правяраць. Начныя допыты былі з такой лаянкай, што я не чуў у вёсцы ніколі. Прывялі мяне — а энкавэдыст сядзіць такі страшны, чорны, у акулярах, і ўсё піша. Напісаў, хто я, адкуль, чым рабіў у немцаў, — і калі гляне на мяне!
А я ўзяў ды засмяяўся. Ён узлаваўся: чаго смяешся — зараз будзеш плакаць! А я думаў: чаго мне баяцца. Ні я ў арміі, ні ў паліцыі не быў, дзіцём мяне забралі на работу — што я вінны?
Хоць добра, што я папаўся з тымі, з кім працаваў на параходзе. Мы адзін за аднаго паручыліся.
Месяц чакаў пасля допыту. Пасля загадалі рэчы ў капцёрку здаць і павезлі ў балота. Гусь-Хрустальны горад, Гусеўскае торфапрадпрыемства.
Мікалай Асаевіч (злева) з Анцюком, якога ён угаварыў вяртацца дамоў. 1946 год, Гусеўскае торфапрадпрыемства.
А дождж! А палаткі па дваццаць чалавек жыць! І норма: за дзень 16 кубаметраў торфу насілкамі знесці. Па балоце, пад дажджом. А я ў касцюме, у туфлях добрых! Ні адзежы рабочай, ні абутку ж не далі.
Елі баланду, рыбу смярдзючую. Кралі бульбу мерзлую, елі, ад яе і рвота, і панос. Як зробіш норму — 100 грам хлеба болей даюць і кашы.
Не плацілі. Пасля сезон скончыўся, вольнанаёмныя мардвінкі ды чувашкі паз’язджалі, і нас у барак перасялілі, дзе яны жылі. Там і зімавалі пры жалезнай печцы…
І работа была іншая: вузкакалейку будаваць, каб той торф вазіць у Гусь-Хрустальны. Разбіралі рэйкі, шпалы пераносілі рукамі. На плячы дагэтуль гузак ад шпалаў.
Адробім свае змены — і ў клуб ходзім, з вольнанаёмнымі дзеўкамі знаёмімся. Глядзім, у каторай большы мяшок з харчамі… Я сябраваў з афіцыянткай са сталовай, яна мяне падкормлівала.
З афіцыянткай, якая падкормлівала на торфараспрацоўках. Праз год далі два тыдні водпуск.
Прыехаў дамоў — вёска спаленая, зямлянкі замест хат. Але не захацеў варочацца. Добра, сусед быў знаёмы з мядзельскім доктарам… Далі збожжа пуд — доктар напісаў даведку, што ў мяне сухоты. Бо ўжо з НКВД мяне торгалі, каб ехаў у Гусь-Хрустальны ў 24 гадзіны. Паказаў даведку — адчапіліся.
Давалі і золата доктару, але ён не ўзяў.
Застаўся я дома. А тут і Іван з Косцем вярнуліся. Яны з Нарвегіі, як рэпатрыяваліся, папалі ў армію, у Запаляр’е. Спаткаліся мы. Хто б паверыў, што, праз такое прайшоўшы, жывыя застанёмся?
* * *
Патрэба ў остарбайтарах з’явілася ў 1941-м, калі эканоміка Германіі адчула недахоп працоўных рук. Першая агітацыйная кампанія ў Беларусі і ва Украіне прайшла ў студзені 1942-га. Калі добраахвотнікі скончыліся, пачалі вывозіць гвалтам.
