Мінадукацыі ўступіла ў палеміку з беларускімі гісторыкамі, даказвае, што паўстанне 1863 года было «польскім»
Пётра Сергіевіч. Кастусь Каліноўскі сярод паўстанцаў.
«Наша Ніва» паведамляла, што ў новыя беларускія падручнікі па рускай літаратуры для 8 класа з расійскіх аналагаў перакачавала фармулёўка для паўстання 1863—1864 года. Яго там называюць «польскім», хоць у папярэдніх версіях беларускага падручніка і нават у падручніку па гісторыі для таго ж класа называюць так, як было прынята ў Беларусі. Міністэрства адукацыі адрэагавала на публікацыю «Нашай Нівы» і даслала нам адказ, у якім праводзіць думку, што паўстанне — усё ж такі «польскае». Адказ Мінадукацыі вельмі вобразны. Напрыклад, «Мужыцкая праўда» ў ім параўноўваецца з «Белсатам». Прыводзім адказ цалкам і без скарачэнняў. Мы таксама папрасілі пракаментаваць гэты адказ кандыдата гістарычных навук, намесніка галоўнага рэдактара часопіса «Наша гісторыя» Аляксандра Пашкевіча.
Адказ прэс-службы Міністэрства адукацыі:
«У публікацыі «Нашай Нівы» Мінадукацыі абвінавацілі ў тым, што беларускую гісторыю падступна перапісалі па заданні «рускага свету», бо назвалі ў падручніку па літаратуры паўстанне Каліноўскага «польскім». Чаму замоўцам падручніка тады з'яўляецца «рускі свет», а не «польскі» — асобнае пытанне з вобласці рэдакцыйнай палітыкі і медыцыны.
Заўважым, што ў падручніку па рускай літаратуры Польскае паўстанне 1863—1864 згадана для характарызацыі сацыяльна-палітычнай сітуацыі, у якой былі створаны літаратурныя творы, а не ў якасці вучэбна-гістарычнага матэрыялу.
У той жа час, фармулёўка «Польскае паўстанне 1863—1864» з'яўляецца агульнапрынятай і распаўсюджанай. У сучаснай польскай гістарыяграфіі дадзенае паўстанне таксама называецца Студзеньскім, а ў расійскай — «Другім польскім».
Асобныя беларускія гісторыкі ў якасці альтэрнатывы прапануюць называць дадзеную падзею «Паўстанне 1863—1864 гадоў» альбо «паўстанне ў Польшчы, Літве і Беларусі».
Аднак, што датычыцца прывязкі да даты, то гэта, хутчэй спроба адысці ад апісання сутнасці з'явы. Другі ж варыянт, калі казаць строга, не адпавядае фактам, бо паўстанне ахапіла, у тым ліку, тэрыторыю Валынскай, Падольскай і часткова Кіеўскай губерняў. Таму назва «Польскае паўстанне 1863—1864 гг.» з'яўляецца цалкам карэктным.
Далей мы прывядзем пералік стандартных тэзісаў, якімі аперуюць беларускія нацыяналісты, каб выдаць жаданае за сапраўднае.
«Кіраўнікі паўстання — беларусы»
Заўважым, што нацыя — пытанне асабістага самавызначэння, а не вынік абагульнення геаграфічных дадзеных або вымярэнняў чэрапаў. Пытанне ж аб этнічнай прыналежнасці Каліноўскага да гэтага часу застаецца спрэчным як у айчыннай, так і ў замежнай гістарыяграфіі.
Але каб упэўнена назваць паўстанне беларускім, сучасным аўтарам неабходна перапісаць не толькі падручнікі, але і самога Каліноўскага. У прыватнасці, у яго пракламацый пастаяннае згадваецца «Жонд польскі», а сам Каліноўскі прама называе паўстанне польскім, а паўстанцаў — палякамі.
У лісце «Яська-гаспадар з-пад Вільні ды мужыкоў зямлі Польскае» пасля заклікаў «рэзаць паганага маскаля» чытаем наступныя радкі: «Мы, Што жывем на зямлі Польскае, Што ямо хлеб Польскі, мы, Палякі е з вякоў вечных!»
Зноў жа, у гэтым пытанні не трэба старацца быць разумнейшымі за сучаснікаў: у французскай, брытанскай, аўстра-венгерскай прэсе тых гадоў, у звароце Папы Рымскага і ў іншых крыніцах паўстанне называлася польскім, і нідзе ні адным словам не згадвалася беларускае насельніцтва, бо у праграме паўстання не было нічога пра рашэнне беларускага нацыянальнага пытання.
«Баявыя дзеянні вяліся на тэрыторыі Беларусі»
Усяго на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай адбылося каля 120 боесутыкненняў. Што тычыцца тэрыторыі Беларусі, то некаторую падтрымку паўстанне атрымала толькі ў Віленскай і Гродзенскай губернях - -памежных з мяцежным Царствам Польскім. Большая ж частка беларускіх зямель — Мінская, Віцебская і Магілёўская губерні — засталіся ў глыбокім тыле паўстання, і справа тут абмежавалася асобнымі сутычкамі.
Беларускія даследчыкі налічваюць 46 баёў з рускімі войскамі, 2/3 з якіх адбыліся на тэрыторыях з моцным польска-каталіцкім уплывам і шматлікіх этнічных польскім элементам, г.зн. на Віленшчыне і Гарадзеншчыне.
Адзінай перамогай паўстанцаў можна лічыць Мілавідскую бітву, прычым, хутчэй, у тактычных адносінах. Пры гэтым на ўсходзе Беларусі баявыя дзеянні практычна не вяліся і спробы стварэння паўстанцкіх атрадаў праваліліся. Сам жа Каліноўскі не з'яўляўся кіраўніком паўстання нават на беларускіх землях.
Фактычна ён камандаваў атрадамі Гродзенскай губерні, а значную частку часу быў адхілены Варшаўскім цэнтрам ад кіраўніцтва паўстаннем на землях Літвы і Беларусі.
Як адзначае гісторык А. Гронскі [гісторык, які лічыць беларусаў заходнярусамі, раней выкладаў у БДУІР, цяпер пераехаў на працу ў Маскву — НН], каб схіліць сялян да актыўных антыўрадавых дзеянняў, Каліноўскі загадаў зачытваць загад польскага паўстанцкага ўрада, у якім ім абяцаліся бясплатныя зямельныя надзелы.
Аднак акцыя, якой надаецца вялікае значэнне ў гістарыяграфіі, не апраўдала сябе: па сыходзе паўстанцаў з вёскі яе жыхары часта вярталіся да ранейшых надзелаў. Сяляне усімі сіламі імкнуліся ўхіліцца ад вярбоўкі ў паўстанцкія атрады.
У цэлым жа прапаганда паўстанцаў у сялянскім асяроддзі ня прынесла значных вынікаў.
З агульнай колькасці рэпрэсаваных за ўдзел у паўстанні 1863—1864 гадоў 22,93% складалі сяляне, 5,72% — мяшчане, 3,32% — прадстаўнікі каталіцкага духавенства, 57,8% — дваране, 4,57% — шляхта, 2,8% — аднадворцы; астатнія катэгорыі (праваслаўнае духавенства, каланісты, купцы і іншыя) складалі менш за адзін працэнт кожная, — падкрэслівае Гронскі.
Паўстанне нельга лічыць беларускім яшчэ і таму, што задушана яно было не проста імперскімі войскамі, але і пры поўным садзейнічанні беларускага сялянскага насельніцтва, якое актыўна выдавала паўстанцаў царскім уладам, арганізоўвала самаабарону і перашкаджала фарміраванні атрадаў.
У такой сітуацыі заканамерна, што ахвярамі паўстанцаў таксама станавіліся беларусы — напр., праваслаўныя святары, якія ўспрымаліся як праваднікі царскай палітыкі і выступалі супраць «святой уніяцкай веры». Дарэчы, гэтыя самыя святары былі якраз беларусамі: Канапасевіч, Пракаповіч, Юзэфовіч, Рапацкі…
Таму нядзіўна, што па факце сялян-беларусаў з царскага боку было больш, чым на баку паўстанцаў.
«Каліноўскі выступаў за аднаўленне шматнацыянальнай дзяржавы — Рэчы Паспалітай»
Тэзіс пра адраджэнне «шматнацыянальнай дзяржавы» ідзе паравозам — прызнаецца, што Каліноўскі змагаўся за Польшчу, але раз у складзе РП былі беларускія тэрыторыі, то і за іх таксама. Паводле такой логікі можна даказваць, што Каліноўскі апасродкавана змагаўся за свабоду літоўцаў, украінцаў і інш. нацыянальнасцяў.
Пра «ўсенародны» характар паўстання красамоўна кажа той факт, што самі паўстанцы разлічвалі не толькі на ўнутраную падтрымку, але і на ваенную інтэрвенцыю з боку еўрапейскіх дзяржаў, якія пасля Крымскай вайны былі «на нажах» з Расеяй.
У той жа час, рускае кіраўніцтва баялася маштабнай вайны ў Еўропе, і таму на падаўленне паўстання былі кінутыя значныя сілы.
Але самае важнае — няма ні найменшай гарантыі, што пры перамозе дадзенага паўстання Беларусь наогул адбылася б як нейкі нацыянальны праект.
Праваслаўе, характэрнае для этнічных сялян-беларусаў, у матэрыялах Каліноўскага жорстка кампраметавалася.
Ва ўлётках яно называецца схізмаю і «сабачай верай», усім праваслаўным прадказваліся вечныя пакуты ў замагільным свеце, прапануецца пераход у «святую ўніяцкую веру ». Такім чынам, заклікаючы праваслаўных беларусаў перайсці ва ўніяцтва, Каліноўскі імкнуўся супрацьпаставіць мясцовых сялян дзяржаўнаму ладу.
Таму ў выпадку перамогі этнічных беларусаў, хутчэй, чакала б масіраваная паланізацыя і ганенні на праваслаўе, што мы і назіралі на заходнебеларускіх землях у 1921—1939 гг.
Нагадваем таксама, што Цэнтр паўстання знаходзіўся ў Варшаве і быў сфармаваны з правых лібералаў, а Каліноўскі па поглядах з'яўляўся радыкальным сацыялістам.
Такім чынам, яго рознагалоссі з цэнтрам насілі сацыяльны, а не нацыянальны характар.
І пры гэтым, нягледзячы на нязгоду ў кіраўніцтве, самі палякі адклікаліся пра Каліноўскага як пра «гарачага польскага патрыёта».
«Каліноўскі пісаў па-беларуску»
Беларускамоўная спадчына Каліноўскага вельмі невялікая. Гэта шэсць выпускаў «Мужыцкай праўды» (сёмы, магчыма, быў падрыхтаваны не ім), «Ліст Яські-гаспадара з-пад Вільні да мужыкам зямлі польскай», тры «Лісты з-пад шыбеніцы» і два загады, адзін з якіх цалкам мог належаць і іншаму аўтару. Яго тэксты, прызначаныя ў расійскія інстанцыі, напісаныя па-руску, а астатнія — па-польску.
Аднак мова пракламацый не было нейкім вынаходніцтвам паўстанцаў.
Да прыкладу, Я.Ф. Карскі ў сваім фундаментальным даследаванні «Беларусы» піша пра тое, што царскія ўлады як да паўстання, так і падчас яго актыўна ўжывалі беларускую мову ў сваёй прапагандысцкай працы.
Неабходна разумець, што ў абодвух выпадках гаворка ішла не аб рашэнні беларускага пытання, а аб барацьбе за сялянства, якую царскі ўрад, відавочна, выйграў.
Імаверна, для Каліноўскага і яго паплечнікаў ніякай асобнай беларускай мовы не існавала — мясцовыя гаворкі яны ўспрымалі як рэгіянальную і простую версію польскай мовы. І, жадаючы зрабіць свае ідэі больш даступнымі для сялян, звярталіся да іх на гэтым народным мове, якая станавілася правадніком польскіх ідэй, польскай нацыянальнай ідэнтычнасці і міфалогіі.
Пераносячы гэта на сённяшнія рэаліі — кажучы груба, спадарожнікавы «Белсат», які вяшчае з Варшавы за сродкі польскага бюджэту «для беларусаў» і «на беларускай мове», ад гэтага не становіцца беларускім тэлеканалам. Гэта інструмент уплыву польскіх уладаў.
Аналагічна і «Радыё Свабода», якая распавядае нам пра «беларускае паўстанне», атрымлівае задачы ў Праскім офісе і не з'яўляецца нейкім выразнікам інтарэсаў беларускага народа — гэта сапраўды такі ж міжнародны інструмент уплыву, толькі амерыканскі, нягледзячы на нацыяналістычныя абгорткі і беларускую мову з мяккімі знакамі.
Тое, што выданне «Мужыцкай праўды» было асабліва прапагандысцкай акцыяй, пацвярджае паралельнае выданне польскамоўнай газеты «Знамя свабоды» («Chorugiew swobody»), удзел у выпуску якой таксама браў Каліноўскі.
Гэтая газета, як і абсалютная большасць агітацыйных матэрыялаў таго часу, была разлічана на апалячанае дваранства і гараджан і мела зусім іншае сэнсавае напаўненне.
Раўнапраўе саслоўяў згадваецца, але дапускаецца толькі «без шкоды для чыёй-небудзь уласнасці», што супярэчыць пастулатам «Мужыцкай праўды». Такім чынам, для больш шырокага распаўсюджвання антырасейскіх ідэй Каліноўскі, імкнучыся адпавядаць чаканням розных сацыяльных слаёў, выкарыстаў розныя, часам узаемавыключальныя, заклікі і розныя мовы, — лічыць гісторык Гронскі.
Важна разумець, што толькі ПАСЛЯ падаўлення паўстання, высылкі, кантакту з народнымі нізамі, асобныя ўдзельнікі паўстання ўсвядомілі сябе як беларусы. Напрыклад, у прадмове да «Дудкі беларускай» паэт Ф. Багушэвіч, які ваяваў у атрадзе Людвіка Нарбута, адзначаў: «Я сам калісь думаў, што мова наша — «мужыцкая» мова, і толькі таго! Але, паздароў Божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць-пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і пераканаўся, што мова нашая ёсць такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо іншая якая».
Гэта сведчыць аб тым, што на момант студзеньскага паўстання нават будучы беларускі паэт Багушэвіч, калі быў маладым рэвалюцыянерам, атаесамляў сябе ў першую чаргу з палякамі.
«У БССР Каліноўскага ўвялі ў пантэон нацыянальных герояў»
Гэта самы апошні аргумент, які апазіцыйныя гісторыкі выкладваюць у якасці козыра.
Сапраўды, калі нацыяналістам выгадна, яны ўспамінаюць пра тэзісы савецкай гістарыяграфіі, хоць у астатні час пішуць выключна пра «генацыд беларускай нацыі», «апраўданні рэпрэсій», «схаваных у НКВД архівах» і іншым.
Між тым, савецкая навука тлумачыла Каліноўскага хутчэй як «сялянскага правадыра» і «змагара з царызмам» — асноўны акцэнт рабіўся на барацьбе рэакцыйных белых і прагрэсіўных чырвоных ў кіраўніцтве паўстання, а таксама на сацыялістычны характар зваротаў Каліноўскага.
Усё гэта было ў першую чаргу, і толькі ў другую — Каліноўскі разглядаўся як нейкі фактычны выразнік інтарэсаў менавіта прыгнечанага беларускага класа.
Тым не менш, сённяшнія прапагандысты Каліноўскага мажуць адной, нацыяналістычнай фарбай, гранічна спрашчаючы гістарычны працэс.
Але пачалося гэта далёка не ўчора. Вось, да прыкладу, цікавы фрагмент з часопіса беларускай паліцыі «Беларус на варце», які выдаваў даволі вядомы эсэсавец Франц Кушаль ў акупаваным Мінску ў 1943—1944.
На яго старонках матэрыял пра «Змагара за Вызваленне Беларусі Кастуся Каліноўскага», які выйшаў ў 1944 годзе, да 80-годдзя пакарання.
На трох палосах выкладаецца біяграфія Каліноўскага, разведзеная фатаграфіямі бравых паліцаяў з батальёна СД.
Факт выкарыстання Каліноўскага ў гітлераўскім друку кажа пра тое, што ён быў вельмі зручны у якасці антырасійскай фігуры — г.зн. «нацыяналіста» з заклікамі «рэзаць маскаля».
Таму што ўсе, хто «супраць маскаля» — у іх аўтаматычна становяцца беларусамі.
Аднак якасна сфальсіфікаваць гісторыю не так і проста, нават з вялікім бюджэтам і добрай паліграфіяй. Бо і ў перабудову, і ў гады знаходжання нацыяналістаў ва ўладзе мяняліся не самі гістарычныя матэрыялы, а толькі акцэнты для шырокай публікі.
Але да навукі ўсё гэта не мае ніякага дачынення, гэта чыстай вады прапаганда. І зусім не нашая гісторыя.
Адказ кандыдата гістарычных навук, намесніка рэдактара часопіса «Наша гісторыя» Аляксандра Пашкевіча:
Міністэрства адукацыі вырашыла ўступіць у дыскусію з «Нашай Нівай» адносна таго, якая тэрміналогія ў дачыненні да паўстання 1863—1864 гадоў з’яўляецца правільнай і дарэчнай. Робіць яно гэта праз дакумент, выдадзены ад імя сваёй прэс-службы. Такая форма, трэба думаць, мусіць сведчыць пра тое, што выкладзенае ў тэксце — не прыватная думка асобнага супрацоўніка Міністэрства, а афіцыйная пазіцыя ўсёй структуры.
Пасля згадкі пра тое, якая тэрміналогія ў дачыненні да паўстання прынятая ў суседніх Польшчы і Расіі, аўтары дакумента робяць катэгарычнае сцвярджэнне, што і ў нас «формулировка «Польское восстание 1863—1864» является общепринятой и распространенной». І толькі, маўляў, «отдельные белорусские историки в качестве альтернативы предлагают называть данное событие «Восстанием 1863—1864 годов» либо «Восстанием в Польше, Литве и Беларуси». Ці так гэта сапраўды? Няўжо і праўда толькі «отдельные», толькі «в качестве альтернативы» і толькі «предлагают»? Каб праверыць гэтае, скажам так, спрэчнае меркаванне, не будзем хадзіць надта далёка, а возьмем найсвяжэйшую абагульняльную акадэмічную працу, дзе закранаецца сярод іншага і тэматыка паўстання. Гэта кніга «Грамадска-палітычнае жыццё ў Беларусі, 1772—1917 гг.». Выйшла яна ў бягучым, 2018 годзе ў выдавецтве «Беларуская навука» пад грыфам Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.
Той самай установы, якую часта называюць «флагманам беларускай гістарычнай навукі».
Установы, між іншым, дзяржаўнай. Дык вось там адпаведны раздзел называецца «Пратэстная актыўнасць грамадства напярэдадні і падчас паўстання 1863—1864 гг.».
Па ўсім тэксце таксама выкарыстоўваецца менавіта такі тэрмін, без якога б то ні было прыметніка, які б сведчыў пра нацыянальны характар паўстання.
Аўтар раздзела — кандыдат гістарычных навук Алена Сакольчык, тэма кандыдацкай якой непасрэдна звязана з падзеямі паўстання.
Зборнік, часткай якога гэты раздзел з’яўляецца, мае рэдакцыйную калегію, якую ўзначальвае сам дырэктар Інстытута гісторыі Вячаслаў Даніловіч.
У склад рэдакцыйнай калегіі ўваходзяць кіраўнікі розных структурных падраздзяленняў гэтай установы Мікалай Смяховіч, Валянціна Яноўская, Андрэй Унучак.
Рэцэнзенты зборніка — акадэмік НАНБ Міхаіл Касцюк (адзіны, дарэчы, сёння акадэмік-гісторык) і дэкан гістарычнага факультэта БДУ, доктар гістарычных навук Аляксандр Каханоўскі.
Няма сумневаў, што калі б аўтарка раздзела дапусціла ў сваім тэксце нейкія тэрміналагічныя вольнасці, не адпаведныя «генеральнай лініі», то яны былі б выпраўленыя яшчэ перад здачай выдання ў друкарню.
Ну але добра — дапусцім, як гэта ні неймаверна, што Інстытут гісторыі НАНБ захапілі фальсіфікатары гісторыі.
Возьмем тады дадаткова, для чысціні эксперыменту, якое-небудзь выданне, падрыхтаванае іншай структурай.
Вось, напрыклад, у 2014 годзе, да 150-годдзя паўстання, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (таксама афіцыйная дзяржаўная ўстанова) выдаў зборнік дакументаў, які так і называецца — «Паўстанне 1863—1864 гадоў у Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях».
Cкладальнік зборніка — адзін з найлепшых беларускіх знаўцаў гэтай тэмы Дзмітрый Матвейчык.
У рэдакцыйнай калегіі — тагачасны кіраўнік усёй дзяржаўнай архіўнай службы Рэспублікі Беларусь Уладзімір Адамушка, дырэктар Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі Дзмітрый Яцэвіч і яго намеснік Дзяніс Лісейчыкаў, дырэктар Беларускага нацыянальна-даследчага інстытута дакументазнаўства і архіўнай справы Андрэй Рыбакоў.
Рэцэнзенты — кандыдаты гістарычных навук Алена Фірыновіч (цяпер Сакольчык) і Валерый Пазнякоў.
Не апошніх людзей у сучаснай беларускай гістарычнай навуцы, як бачна, сабралася і тут нямала, а вось прыметніка «польскае» побач са словам «паўстанне» і тут няма ні ў назве, ні нідзе ў тэксце.
Можна згадаць і шмат іншых падобных публікацый — выключна навуковых, падрыхтаваных і выдадзеных не апазіцыйнымі структурамі, а самымі што ні на ёсць дзяржаўнымі ўстановамі.
Але, мяркую, і з вышэйпададзенага добра зразумела, што выкарыстанне ідэалагічна нейтральнага, але цалкам адпаведнага рэчаіснасці тэрміна «паўстанне 1863—1864 гадоў» для сучаснай беларускай гістарыяграфіі — не выключэнне, а самая што ні на ёсць норма.
І адносна мэтазгоднасці ўжывання менавіта яго сёння фактычна існуе кансэнсус сярод пераважнай большасці беларускіх гісторыкаў і публіцыстаў — незалежна ад таго, дзе яны працуюць і якіх поглядаў прытрымліваюцца.
З выкарыстаннем жа тэрміна «польскае паўстанне» ў дачыненні да паўстання 1863—1864 гадоў у сучаснай Беларусі ўсё з дакладнасцю да наадварот ад таго, што сцвярджае міністэрская прэс-служба.
Акурат яго ўжываюць толькі «отдельные историки» накшталт неаднаразова згаданага ў тэксце Аляксандра Гронскага.
Выглядае, што для супрацоўнікаў прэс-службы Міністэрства адукацыі менавіта гэты чалавек, вядомы як носьбіт выразна прарасійскіх, «заходнерускіх» ідэй, з’яўляецца найвышэйшым навуковым аўтарытэтам. Бо фактычна ўвесь змест складзенага імі дакумента — кароткі канспект ягоных поглядаў. Маргінальных для беларускай гістарыяграфіі, але пашыраных у гістарыяграфіі суседняй краіны.
І ў сувязі з гэтым непазбежна ўзнікаюць пытанні. Наколькі дарэчна і наколькі этычна прэс-службе цэлага міністэрства выступаць у якасці піяр-агенцтва для прапаганды поглядаў аднаго гісторыка, супрацьпастаўляючыся пры гэтым поглядам дзясяткаў іншых? Улічваючы, што гэтыя іншыя працуюць не на нелюбімых міністэрскай прэс-службай тэлеканале «Белсат» ці радыё «Свабода», а ў дзяржаўных навуковых, адукацыйных ці архіўных установах. І не проста працуюць, але і кіруюць імі. Ці не зашмат гэтая прэс-служба на сябе бярэ, спрабуючы падмяніць сабой цэлую сетку навуковых устаноў? Ці мае той чалавек, што рыхтаваў дакумент, адпаведную кваліфікацыю? Пытанні, вядома, рытарычныя. А адказ на іх відавочны.
* * *
Падрабязна пра А. Гронскага, на якога спасылаецца Мінадукацыі, чытайце тут
