Шэсць валют на адзін горад: чым разлічваліся мінчукі пад нямецкай акупацыяй 1918 года
Расказвае кандыдат гістарычных навук Юлія Латушкова.
1918 год быў годам заключэння Брэсцкага міру і абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі. Гэта быў пераломны год на шляху беларусаў да сваёй дзяржаўнасці. А для Мінска гэта быў першы год у статусе сталіцы.
Але час перамен (жыць у які, як вядома, праклён яшчэ з часоў старажытнага Кітая) настаў для яго жыхароў раней — у канцы лета 1915 года, калі Мінск раптам стаў прыфрантавым горадам. Хваля ўцекачоў, вайскоўцы і «земгусары» (супрацоўнікі ўстаноў, звязаных з дапамогай фронту) — увесь гэты стракаты натоўп з’явіўся на вуліцах. Мінск нечакана разбух амаль у тры разы. Разам з новымі жыхарамі прыйшлі чужыя звычкі, кватэрны і паліўны крызіс, нястача харчавання і заразныя хваробы.
Высокі рынак у Мінску (гэта на месцы цяперашняй плошчы Свабоды). 1918 год. Фота з архіваў Музея Вялікай айчыннай вайны.
Грукнулі сенцы — завіталі немцы
Канец лютага 1918 года прынёс Мінску новую, германскую ўладу і новых часовых жыхароў — кайзераўскія войскі. Першая хваля акупацыі, нямецкая, цягнулася крыху менш за 10 месяцаў (з 21 лютага да 10 снежня 1918 года). Насельніцтва Мінска ведала пра нямецкае наступленне і разумела, што горад восьвось будзе заняты. Стаўленне да немцаў было супярэчлівае. Нехта марыў пра вызваленне зпад бальшавікоў, нехта баяўся чужынцаў. Савецкія арганізацыі выехалі за некалькі дзён да прыходу немцаў. З сабой яны вывезлі касы эвакуяваных устаноў. Грашовае пытанне на доўгі час зрабілася галаўным болем гарадской адміністрацыі і гараджан.
«Мікалаеўкі», «думкі», «керанкі»: 1917ы
У лютым 1917га ў краіне адбылася рэвалюцыя. Новаму ўраду патрэбна было шмат грошай, а іх катастрафічна не хапала. Менавіта ў гэты час рост цэнаў пачаў перавышаць рост папяровай грашовай масы. Часовы ўрад значна павялічыў эмісію, але дзяржава фізічна не паспявала друкаваць грошы — не хапала магутнасці папяровых і паліграфічных фабрык. Грошы патрэбны былі на працяг вайны, на дадатковыя выплаты работнікам, на сацыяльныя праекты… У гэтых умовах Часовы ўрад друкаваў грошы старой сістэмы: «мікалаеўскія», ці «царскія» (крэдытных білетаў узору 1898—1912 гадоў), і папяровыя сурагаты разліковай манеты. Таксама з’явіліся і новыя грошы — «думскія», ці «думкі». У красавіку 1917 года быў падрыхтаваны праект купюры 1000 рублёў, а праз некалькі месяцаў — 250рублёвай банкноты. Гэтыя грошы («думкі») былі досыць вялікага памеру і выкананыя на высокім паліграфічным і мастацкім узроўні, што патрабавала значных эмісійных выдаткаў.
«Царскія» грошы эмісіі 1899 года наміналам 50 рублёў. Фота з архіваў Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі.
У кастрычніку 1917га прымаецца рашэнне аб эмісіі грошай больш простага ўзору, танных у друку — казначэйскіх знакаў наміналам 20 і 40 рублёў («керанак»). Будучы малога памеру (5,5 на 4,5 см), яны выпускаліся ў абарачэнне лістамі па 40 штук. Набываючы тавар, магчыма было разлічыцца як цэлым лістом, так і адрэзаць неабходную колькасць знакаў. Прытым нават за адзін знак у 20 рублёў напрыканцы восені 1917га можна было няблага паабедаць.
Неразрэзаны ліст «керанак» наміналам 20 рублёў. Фота з архіваў Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі.
Менавіта эмісіі Часовага ўрада сталі прычынай узнікнення новай з’явы на грашовым рынку былой Расійскай Імперыі — паралельнага абарачэння валют. З пункту гледжання ўлад і фінансавых інстытуцый усе грашовыя выпускі (і «царскія», і папяровыя сурагаты 1915 года, і «думкі», і «керанкі») былі роўныя і з’яўляліся законным плацежным сродкам. Але насельніцтва хутка прызнала адзінай паўнавартаснай валютай «мікалаеўскія» грошы, крыху менш цаніліся «думкі». Найбольш распаўсюджаныя «керанкі», у якіх атрымлівалі заработную плату рабочыя і служачыя, аказаліся ў ролі аўтсайдараў і каштавалі значна менш за намінал.
Калі нямецкія войскі прыйшлі ў Мінск, горад цалкам расплачваўся грашыма, што выпускаліся ў Савецкай Расіі (сувязь з ёй і прыток «рускіх грошай» не спыняліся і падчас акупацыі).
Савецкі ўрад зняў усе эмісійныя абмежаванні і працягнуў друк «мікалаеўскіх», «думскіх» і «керанскіх» грошай, дадаўшы да іх велізарную колькасць разнастайных грашовых сурагатаў. Уласна сваіх грошай савецкая ўлада да 1919 года не друкавала.
Нямецкія маркі, острублі, остмаркі
Разам з немцамі ў Мінск прыйшлі новыя грошы — імперскія нямецкія маркі і так званыя острублі спецыяльна для акупаваных тэрыторый (эмісію якіх з 1916 года ажыццяўляў Усходні банк для гандлю і прамысловасці ў Познані). Мясцовае насельніцтва сустрэла нямецкія грошы насцярожана, калі не сказаць варожа. У камендатуру паступалі скаргі на тое, што гандляры зусім не прымаюць нямецкіх грошай ці прымаюць іх па нізкім курсе. Восенню 1918-га да іншых валют у горадзе дадаліся яшчэ і остмаркі, якія выпускаліся ў Коўне.
Ост-рубель наміналам 3 рублі. Фота Wikimedia Commons.
Паступова ў Мінску склалася своеасаблівая грашовая сістэма, якая, з нязначнымі зменамі, праіснавала да канца лістапада 1918га. У яе склад уваходзілі некалькі расійскіх валют (рублі «царскія» ўзору 1898—1912 гадоў), «думскія» (250 і 1 000 рублёў узору 1917 года), «керанскія» (20 і 40 рублёў узору 1917 года), нямецкія маркі і акупацыйныя («ост») рублі, а пазней остмаркі. Складаная сістэма. Але нямецкая адміністрацыя лічыла грашовую сітуацыю ў Мінску не сістэмай, а хаосам.
Спробы ўпарадкавання
Непаразуменні з курсамі прымусілі прадстаўнікоў Мінскай гарадской управы, біржавога таварыства і банкаў у сакавіку сабраць дэлегацыю і звярнуцца да нямецкіх уладаў з пытаннем пра курс рубля. Увагу звярталі на тое, што раней і «царскія», і «керанскія» рублі каштавалі аднолькава. А курс 1 марка 25 пфенігаў за царскі рубель і 1 марку за рубель «керанскі» прывёў да шэрагу непаразуменняў, махінацый і павышэння таварных цэн на 20%.
Жыхары Мінска вызначаліся моцнай дзелавой жылкай. Хутка шмат хто зразумеў, што на нетрывалых курсах валют магчыма зарабіць. Горад кінуўся ў прыватныя грашовыя махінацыі. Амаль кожная крама мела свой курс валют. Нетрывалымі былі і афіцыйныя каціроўкі: праглядаючы прэсу таго часу, можна бачыць, што ў пачатку сакавіка за «царскі» рубель давалі 1 марку 35 пфенігаў, у сярэдзіне красавіка 1 марку 25 пфенігаў, а ў ліпені «мікалаеўскі» рубель і марка ішлі ўжо па адзіным курсе.
Зразумела, што фінансавым і фіскальным установам усё гэта зусім не падабалася. У фондах Нацыянальнага гістарычнага архіва захавалася нервовая перапіска Гарадской управы, Казённай палаты і Губернскага казначэйства. Казначэйства прымала акупацыйныя рублі па курсе 1 рубель 60 капеек і германскую марку па 80 капеек, тады як управа лічыла іх за 2 рублі (осты) і 1 рубель (маркі).
Абменнікі і боны
Германскія ўлады пайшлі па шляху ўтварэння і рэарганізацыі сеткі крэдытнафінансавых і фіскальных устаноў, якія павінны былі рэгуляваць курсы валют. У Мінску адкрыўся шэраг акупацыйных мяняльных кантор. Па адрасе Саборная плошча, д. 4 — гэта цяперашняя плошча Свабоды — распачало працу аддзяленне Усходняй пазыковай касы; працягвалі дзейнічаць і мясцовыя фіскальныя ўстановы. Але справа ў іх не пайшла.
Неўзабаве акупацыйныя ўлады далі распараджэнне: усе грашовыя сумы з казначэйства і Казённай палаты (у тым ліку падаткі) перадаваліся ў акупацыйны банк і пакідалі горад.
Цалкам пустая каса прымусіла мясцовую адміністрацыю Мінска звярнуцца да ідэі выпуску мясцовых грошай — бонаў губернскага земства і горада. Але германская адміністрацыя была супраць, і Мінск так і не набыў уласных грошай.
«Царскі» ў цане і без цара
Між тым абарачэнне кожнай з наяўных у Мінску валют мела свае асаблівасці. Асноўнымі фігурамі сярод грошай у горадзе сталі «царскі» і «ост»рубель.
«Царскі» рубель лічыўся найбольш моцным, хоць ні Расійскай Імперыі, ні імператарскага ўрада, ні нават Дзяржаўнага банка ўжо не існавала.
За гэтымі грашыма стаяў прывід золата — золатаманетнага стандарту і трывалага, спакойнага жыцця. З лютага да ліпеня 1918 года «царскі» рубель быў асноўнай плацежнай адзінкай у Мінску. У царскіх рублях вызначалася цана тавараў. Менавіта «мікалаеўскія» ў першую чаргу знікалі з абарачэння — іх хавалі на чорны дзень.
Разлічвайцеся нямецкімі!
У пачатку чэрвеня 1918-га нечакана абмен усіх відаў расійскіх грошай («царскіх», «думскіх», «керанак») быў спынены. Афіцыйнае тлумачэнне: падзенне курса рубля, вялізная эмісія ў Савецкай Расіі і моцны прыток грошай у Мінск (які стаў буйным транзітным цэнтрам паміж акупаванымі і савецкімі тэрыторыямі). Наступным распараджэннем акупацыйных улад усе тавары ў Мінску павінны былі прадавацца толькі за маркі ці острублі. Пагадненні ў расійскіх грошах лічыліся скасаванымі. За адмову прыняць імперскія маркі ці острублі, за разлікі іншымі грашовымі адзінкамі мінчукам пагражаў штраф ці турэмнае зняволенне да года.
Нямецкая марка эмісіі 1910 года наміналам 100 марак.
З пачатку ліпеня ўсе падаткі павінны былі выплачвацца ў акупацыйных рублях. З іх жа мусіў складацца бюджэт Мінска. Рублі «царскі», «думскі» і нямецкая марка разлічваліся 1 да 1 і каштавалі 50 акупацыйных капеек. «Керанскі» рубель лічыўся за 80 капеек «царскіх».
«Рускія» не здаюцца
Тым не менш на практыцы значную ролю ў грашовым абарачэнні ў горадзе працягвалі адыгрываць «думскія» і нават «керанскія» рублі. З падняццем курса «керанак» на чвэрць мінскія газеты звязваюць значны рост цэн на хлеб у пачатку лістапада 1918 года. Частка жыхароў працягвала атрымліваць заробкі менавіта ў «керанках». Больш за тое, у сярэдзіне лістапада служачыя ўстаноў, што атрымлівалі заробак у «остах», звярнуліся да адміністрацыі з просьбай выплачваць яго ў «керанках», бо сяляне, якія прадавалі прадукты харчавання, не прымалі острублёў.
Ішлі апошнія месяцы нямецкай улады, і насельніцтва ўсё часцей адмаўлялася прымаць акупацыйныя грошы. У другой палове лістапада 1918 года губернскае земства ўзняло пытанне пра пераход на расійскую валюту, парытэт острубля і маркі, неабходнасць адмены прымусовага курса острубля, які фактычна не прызнаваўся насельніцтвам. У выніку з канца восені ўсе падаткі і зборы збіраліся ў расійскіх рублях. Абавязковае вылічэнне і выплата падаткаў у острублях былі скасаваныя, але острублі працягвалі прымацца.
Такім чынам, ні цалкам перавесці падатковую сістэму на акупацыйныя рублі, ні захаваць прымусовы курс, ні трымаць вызначаныя курсы іншых валют нямецкія ўлады і фінансавыя ўстановы аказаліся няздольнымі. Мінчукі, як і жыхары вясковых ваколіц, упарта трымаліся за «рускія» грошы (грошы зрынутых урадаў!) і лічылі іх зусім па іншых каціроўках.
Пасля адыходу германскай арміі і ўсталявання савецкай адміністрацыі, згодна з пастановай Мінскага ваеннарэвалюцыйнага камітэта сярэдзіны снежня 1918 года, остмарка лічылася за 50 капеек, а острубель ішоў за 1 рускі рубель. Да польскай акупацыі, новых выпрабаванняў і новых грошай заставалася амаль 9 месяцаў…