6 жніўня — 501 год ад выхаду першай беларускай кнігі: невядомае пра Скарыну
6 жніўня 1517 у Празе Францішак Скарына з Полацка выдаў першую беларускую друкаваную кнігу — Псалтыр.
2017 быў годам вялікага юбілею Скарынавай Бібліі. Але, аказваецца, пра самога Скарыну мы ведаем зусім мала, кажа доктар гістарычных навук Георгій Галенчанка. Вакол імя Скарыны болей міфаў, створаных папулярызатарамі, чым правераных звестак. Некаторымі сваімі думкамі навуковец падзяліўся з чытачамі «Нашай Нівы».
Скарына і Антычнасць
Пэтр Войт, гісторык чэшскага кнігадрукавання, выказаў ідэю, з якой бы я паспрачаўся. Што Скарына быў ідэолагам Адраджэння, Рэнесансу ў заходнееўрапейскім разуменні. Але Адраджэнне — гэта культурная традыцыя, якая абапіраецца на антычныя традыцыі, а яны не прасвечваюцца ў дзейнасці Скарыны. У той час, калі працаваў Скарына, тэрмін «Еўропа» не датычыў земляў Вялікага Княства Літоўскага, тым больш так званых «рускіх» земляў.
Ці мог быць каталіком
Імя Францыск — каталіцкае, але мяшчанскае полацкае асяроддзе, з якога выйшаў Скарына, было пераважна праваслаўнае. Імёны яго сваякоў маюць праваслаўнае гучанне — Іван, Лука. Францыскаў няма. Хоць, між іншым, мяшчанства, асабліва ў буйных гарадах, было найбольш рухомым у сэнсе ўспрыняцця, талерантнасці. Яны ж гандлявалі з Захадам, з Поўначчу, з Рыгай. Маглі і адразу даць яму такое імя, але ўсё адно гэта патрабавала б нейкага імпульсу.
Скарына мог вучыцца ў каталіцкай школе. У той час у Полацку былі прыватныя каталіцкія школы, якія вучылі немцаў, што выбіраліся з Лівоніі. Паколькі яны гандлявалі з Полацкам, яны хацелі ведаць мову. Таксама ў Полацку быў бернардзінскі кляштар, заснаваны ў канцы XV ст., і ён праводзіў актыўную дзейнасць. Нават маскоўскі князь Іван IV скардзіўся, што праз бернардзінаў Полацк стаў рассаднікам каталіцкіх тэндэнцый.
Стаўленне да народнай мовы
Скарына быў веруючы чалавек, ён думаў, што Біблія прадыктаваная Госпадам Богам. Проста трэба знайсці самыя старажытныя рукапісы. У той час у ВКЛ не было практыкі выкарыстання народнай мовы ў духоўнай сферы. У канцылярскай — так, прасунуліся, выдалі Статут.
Таму асноўны тэкст Скарына імкнуўся захаваць. Ужо прадмовы — так, ён піша больш жывой мовай, як і свае папраўкі на палях, тлумачэнні для «паспалітага люду языка рускага». Тут на яго паўплывалі, напэўна, і гусіцкая традыцыя, і талерантныя традыцыі ў самой Празе. Але сам тэкст Бібліі ён імкнуўся перадаць найбольш дакладна. Толькі калі не знаходзіў тэрмінаў, якія ўліваліся абсалютна аўтаматычна ў тэкст, ён мог уключыць і слова беларускае. Мовазнавец Аркадзь Жураўскі быў спецыялістам класным: ён давёў, што асноўная слоўная структура Скарынавай Бібліі — царкоўнаславянская.
Скарына і цэнзура
Калі Скарына пачаў друкаваць свае кніжкі ў ВКЛ, яны змяніліся нават па мове. Ужо менш адчування было, што выкарыстоўваецца жывая гаворка. Бо Скарына трапіў у асяроддзе, якое больш кантралявалася. Вільня не была ў той час часткай рэгіёна Усходняй Еўропы, куды залічаюць і Украіну, і Беларусь. Таму да дзейнасці Скарыны, які друкаваў славянскія кнігі, там ставіліся як да старонняй, дзіўнай, непатрэбнай. Галоўную ролю тут адыгрываў віленскі біскуп Ян, пазашлюбны сын караля Жыгімонта І. Ён хоць і апякаў Скарыну, але карыстаўся ім у сваіх мэтах.
Ён і сам выдаваў малітоўныя кнігі на лаціне, але друкаваў іх выключна ў Кракаве, а не ў Вільні.
Ці быў выдатным лекарам
Калі б гэта было так, не так проста яго адпусціў бы віленскі біскуп Ян у Кёнігсберг. Акрамя таго, давайце паглядзім на даты смерці ягоных мецэнатаў. Якуб Бабіч да 1530-га ўжо не жыў, у гэты ж перыяд памёр Багдан Онкаў, каля 1525 памёр і Юрый Адвернік, з жонкай якога пасля ажаніўся Скарына. І яна памерла каля 1529 года таксама. Або яны былі значна старэйшыя, або ў іх быў кепскі лекар.
Чаму Прага
У Чэхіі былі ўжо біблейскія выданні ў абрамленні, якія навукоўцы вызначаюць як «мяккі гусізм». То бок Гуса ўжо даўно няма, яго замаскіраваныя прыхільнікі яшчэ былі. Выдалі Біблію чэшскія мяшчане, даволі заможныя, у Венецыі, 1506 год. Гэтай кнігай карыстаўся і Скарына. Гусізм быў родапачынальнікам пазнейшай Рэфармацыі.
Сваёй друкарні ў Празе ў яго не было, ён не мог яе заснаваць, бо ўпершыню сутыкнуўся з гэтай справай, яна яго зацікавіла. Былі кампаньёны з Вільні — Багдан Онкаў, Якуб Бабіч, якія, магчыма, фінансавалі. Багдан Онкаў быў сынам радцы магістрата віленскага. Ён гандляваў з Чэхіяй сукном. Ведаў, што там зарплаты добрыя, тавар разыходзіцца, магчыма, пойдзе і кніжка друкаваная. Скарына здорава патраціўся на сваё выданне — гэта не так проста, выдаваць кожны год па такой кнізе. Акрамя таго, трэба было аплачваць працу рамеснікаў.
Чаму выехаў з Прагі? Думаю, разлікі на тое, што кнігадрукаванне будзе даваць прыбытак, будзе кар’ерай, не спраўдзіліся. Мецэнаты сталі менш яго падтрымліваць.
Біблію друкавалі яўрэі і немцы?
Памылка Войта і паплечнікаў — лічыць гравюры і шрыфты Скарыны яго ўласнай працай. На мой погляд, гэта памылковы падыход, і вось чаму. Вялікія ініцыялы драўляныя, яны патрабавалі апрацоўкі рамесніцкай, вельмі адрозніваюцца [у розных кнігах], не маюць адзінства. І гравюры не маюць адзінства. Сам Скарына не мог гэтага зрабіць, гэта рабілі рамеснікі, якіх ён наймаў. Некаторыя гравюры маюць дачыненне да Дзюрэра, некаторыя дошкі паступалі непасрэдна з Нюрнберга.
Незразумела, хто ж працаваў у яго друкарні. Наняць памяшканне, аплаціць яго Скарына мог, калі прыехаў з грашмі ў Прагу. Ёсць версія, у Празе ў той час пачынала развівацца іудзейскае кнігадрукаванне, магчыма, некаторыя яго прадстаўнікі, не маючы работы, маглі працаваць у Скарыны.
А другая версія, якой прытрымліваецца Войт, што гэта была друкарня Паўла Севярына, якая якраз у 1517—1519 не працавала. Але Скарына мог наняць толькі памяшканне ў Севярына, а ўзяць на працу мог каго заўгодна — і немцы маглі працаваць.
Іншае пытанне: хто фінансаваў яго вучобу? За свае грошы ў Кракаў ён яшчэ мог выбрацца: яго брат Іван добра зарабляў на гандлі, бацька быў прадпрымальны чалавек. Але адкуль атрымаў грошы, каб паехаць у Падую, у Данію? Багдан Онкаў не пацягнуў бы, і ў яго зацікаўленасці ў такой інтэлектуальнай дзейнасці не было. Значыць, былі вышэйшыя апекуны.
Здаваў на доктара экстэрнам?
Пра Падую дагэтуль не высветлена праблема: ці працаваў Падуанскі ўніверсітэт у 1512 годзе. Невядома, вучыўся Скарына там ці не. У той час ішла паласа італьянскіх войнаў.
Экзамен ён вытрымаў у 1512 годзе. Або ён заплаціў, каб сабраць калегіі, прайсці некалькі гэтых этапаў і здаць «экстэрнам».
Медыцыне акадэмічнага ўзроўню Скарына вучыўся ў Кракаве. Там у той час ужо працавалі кафедры, але яны яшчэ не атрымалі папскага пацверджання, таму не маглі даваць такога статусу. Мог вывучаць і ў Капенгагене, але там пагарэў фонд універсітэта і захаваліся дакументы толькі з 1611 года.
«Людзям языка рускага»
У пражскіх выданнях на палях ёсць скарынаўскія каментарыі, ён адзначае, што кніга прызначалася «паспалітаму люду языка рускага». Калі перакласці на сучасную мову, гэта значыць, усяму народу, беларусам.
Ён сапраўды патрыёт, калі выкарыстоўваць гэты сучасны тэрмін. Тое, што ён захаваў сваю этнічную свядомасць, тое, што ён заўсёды згадваў Полацк, хоць быў там даволі рэдка — пасля таго, як ад’ехаў з Прагі, звестак няма, што ён наведваў. Адчуваецца, што чалавек быў прывязаны да сваёй Радзімы, увогуле да свайго «рускага народа». Заўважце, што тэрмін «русіны» ў дачыненні да маскавітаў тады амаль не выкарыстоўваўся…
Стагоддзем пазней уніяцкі мітрапаліт Антоній Сялява, якому надакучылі рэнесансавыя прэтэнзіі і крытыка каталіцызму, пісаў, што ўсё гэта пачалося ад Скарыны, які навыдаваў кніг, якія куплялі рускія папы і русіны. А пасля Скарыны, маўляў, пайшлі ерэтыкі Будны, Цяпінскі, пайшлі аб’яднанні, брацтвы і г.д.
Ці былі ў Скарыны вусы
Перш, чым разбірацца з гэтай тэмай, вы знайдзіце сапраўдныя адбіткі той гравюры, а не тое, што пасля падраблялася і публікавалася ў папулярных выданнях. Далёка не ва ўсіх кніжках гравюры сапраўдныя. Капііст мог зрабіць такую копію, якую мог прадаць як рэальную кнігу. Сярод тых 11 выданняў, якія былі ў Нацыянальнай бібліятэцы, адзін экзэмпляр яўна копія. Я паглядзеў яе і сказаў, што гэта нельга лічыць арыгіналам: там пырскі захаваліся ад таго, што пяром малявалі. Калі друкавалі, адліваўся шрыфт, які не даваў такіх пырскаў.
Скарына і Лютэр
Спецыялісты, якія займаюцца вывучэннем творчасці Скарыны, часта збіваюцца ў фантазіі.
Гіпатэтычная версія ёсць, што Скарына сустракаўся з Лютэрам, што той так спужаўся, што ўцёк у Вітэнберг. Нічога не ўказвае на тое, што гэта быў Скарына. Першыя выданні ўспамінаюць нейкага яўрэя, які перахрысціўся і якога каталіцкія біскупы накіравалі ў Германію, каб ён змагаўся з ерэтыком Лютэрам.
Ёсць яшчэ легенда, што друкарня ў Вільні згарэла. Як згарэла, калі ініцыялы з яго віленскай друкарні выкарыстоўваліся ў брацкай свята-духаўскай друкарні да 1653 года?
Дзе шукаць новыя звесткі
Што даказалі навукоўцы за апошні час? Удалося ўдакладніць дату смерці. Ёсць прывілей караля чэшскага Сімяону, сыну Скарыны, які атрымаў спадчыну, якая засталася ад бацькі. Паколькі дакумент самага пачатку 1552-га, значыць, памёр Скарына, магчыма, у 1551-м. Ускосны доказ: прыехалі два крэдыторы з Вільні ў той час. Не сталі б чакаць з 1541-га (год смерці Скарыны паводле іншай версіі).
Зараз адшукалі, што ёсць згадкі пра Сімяона Скарыну ў чэшскіх дакументах. Там, у Празе, уся падшыўка дакументаў захавалася — гэта трэба год працаваць, каб усё вывучыць. Але тады можна знайсці нейкія папярэднія дакументы і выйсці на новыя звесткі пра Скарыну.
У Рыме трэба вывучаць. Раз ён быў сакратаром караля Даніі («Дакіі»), то выбіраўся туды, гэта мусіла фіксавацца.
У Кракаве трэба шукаць матэрыялы. Нядаўна выйшла кніга «Ліцвіны ў Кракаве». Там незадоўга да 1512-га згадваецца фінансавая спрэчка Скарыны з мясцовай мяшчанкай.
У Вільні, дзе Скарына працаваў, быў штатнай фігурай у біскупа, загінулі найбольш раннія біскупскія архівы. Нешта фрагментарнае захавалася. Напрыклад, будавалі касцёл — сярод сведкаў згадваецца доктар Францыск, гэта яўна Скарына.
Многае будзе знойдзена яшчэ, бо фігура была сапраўды маштабная, рэнесансавая. Гэты чалавек, Францыск Скарына, вырашыў выдаць Святое пісьмо — без санкцыі Царквы, але для патрэб і Царквы, і «паспалітага люду языка рускага».
* * *
Фота history.by.
Георгій Галенчанка
(нар. 1937) — доктар гістарычных навук, гісторык-медыевіст. Больш за 50 гадоў займаецца вывучэннем беларускага кнігадрукавання XVI—XVIII ст. і, у прыватнасці, спадчыны Францыска Скарыны. Гэта сп. Галенчанка развянчаў міф, што Скарыну звалі Георгіем, а не Францыскам.
Чытайце таксама:
Мікола Нікалаеў: Толькі Скарына друкаваў свае партрэты ў Бібліі