Знайсці
23.10.2017 / 11:409РусŁacБел

Чалавек: пабочныя эфекты эвалюцыі

Андрэй Вашкевіч і Алесь Кіркевіч у «Новым часе» разважаюць пра мінулае і будучыню чалавека.

Калі прыгажуня Пандора здолела зачыніць скрыню, а ўсе злыбеды ўжо вылецелі на волю, на дне засталася адно… надзея. У чым яна для нас сённяшніх? 

Мінулым разам мы размаўлялі пра тое, як чалавек, што выбраўся на вяршыню харчовага ланцуга, змяняе навакольны свет. Пры гэтым мяняецца і сам чалавек. Тыя змены, якія мы здзейснілі ў прыродзе ды ладзе свайго жыцця пасля неалітычнай рэвалюцыі, акурат і адчынілі скрыню Пандоры…

Гісторыя Пандоры, паводле грэчаскай міфалогіі, — гэта непасрэдны працяг гісторыі з Праметэем. Пасля таго, як Праметэй даў людзям агонь і веды (а паводле некаторых трактовак, наогул стварыў чалавека), раз’юшаны Зеўс… не, не знішчыў чалавечы род, але падаслаў да брата героя прыўкрасную Пандору са скрыняй. Той упадабаў красуню, скрыня пайшла ў пасаг, але калі цікаўнае дзяўчо яе адчыніла, адтуль вылецелі хваробы і беды, якіх дагэтуль на зямлі не было.

Усё гэта перагукаецца з біблейнай гісторыяй пра сад Эдэм, адкуль Бог выгнаў Адама і Еву пасля грэхападзення. Дастаткова толькі замяніць Еву на Пандору, яблык — на скрыню, а змея — на… Праметэя. Першы, як кажа хрысціянская традыцыя, па Божай волі быў прырэчаныя поўзаць па зямлі з перспектывай трапіць у Апраметную, другі — прыкуты да скалы, дзе арол выклёўваў яму печань. Чалавек пасля ўсіх гэтых цікавых падзеяў застаўся жыць, адно, што жыццё ягонае ўжо ніколі не будзе ранейшым.

Прагрэс ідзе, а мазгоў — менее?

Нельга казаць, што чалавек, які стаў самім сабой ад 200 да 100 тысяч гадоў таму, увесь гэты час застаецца нязменным і маналітным. Так, паводле навукоўцаў, усе чалавечыя адзінкі, што жылі на Зямлі за гэты час — Homo Sapiens (з пэўнымі лацінскімі «дадаткамі»), але яны прайшлі праз шэраг зменаў.

Калі казаць пра фізіялогію, дык ці не самая яскравая змена адбылася з нашым мозгам: ён зменшыўся. Гэта дзіўна, але калі сёння сярэдні мозг — гэта 1400 см3 «шэрага рэчыва», то 100 тысяч гадоў таму ён складаў 1500 см3. То бок, відавочна, што, нягледзячы на адукацыю, веды, інтэлектуальныя аперацыі ды доўгія штодзённыя допісы ў фэйсбуку, мазгоў у нас з вамі, прабачце, менее.

Чаму? Калі старажытны чалавек у сярэднім жыў некалькі дзесяцігоддзяў, то за гэты кароткі час ён меўся засвоіць мноства функцыяў (як кагнітыўных, так і выключна механічных), безліч інфармацыі. Ці не самы банальны прыклад: выраб крамянёвых наканечнікаў ды мікралітаў. Уласнаручная апрацоўка каменю для сучаснага чалавека — фантастычна складаная задача, здольных на такое людзей надзвычай мала. Гэтая праца непасрэдна звязаная з маторыкай далоні, якая, у сваю чаргу, развівае мозг.

Можна сцвярджаць, што агульны аб’ём ведаў старажытнага чалавека быў значна большым, чым у нашага сярэднестатыстычнага сучасніка. Гэта і паводзіны жывёлаў, і прыкметы надвор’я, і веды па медыцыне… То бок, за свой кароткі жыццёвы шлях наш продак меўся ўсё гэта засвоіць, практыкаваць, а пасля паспець перадаць нашчадкам.

Мікеланджэла. Выгнанне з Раю. Роспіс Сіксцінскай капэлы ў Рыме.

Акулярык, які не баіцца ваўкоў

Вучоныя фантазуюць, як зменіцца чалавек, калі будзе падтрымліваць свой сённяшні лад жыцця, адносна бяспечны ды камфортны. Ёсць версія, што ў нас фактычна адамрэ харчовая сістэма, бо тая ежа, якую мы сёння ўжываем, у паняцці нашых далёкіх продкаў, з’яўляецца паўператраўленай ежай. Ад апрацоўкі мяса на агню да сённяшніх паўфабрыкатаў і араматызатараў мы прызвычаіліся да ежы, якую страўніку ўжо фактычна не трэба ператраўляць.

Не выключана, што праз некалькі пакаленняў большасць людзей будзе пакутаваць на блізарукасць. Усё больш часу мы праводзім за кампутарам і гаджэтамі, нам не патрэбен востры зрок, каб упаляваць дзічыну альбо здалёк заўважыць небяспеку. І ўсё гэта будзе абавязкова замацавана натуральным адборам, бо блізарукага хлопца не з’ядае воўк, яго не цураюцца дзяўчаты, ён набывае сабе прыгожыя акуляры — ды пакідае нашчадкаў.

Ёсць яшчэ мноства змрочных фантазіяў адносна таго, што чалавек нават знешне пераўтворыцца ў кволую істоту з вялікай галавой ды амаль атрафаванымі цягліцамі… Пакінем іх убаку. Што ж адбываецца з чалавекам у рэальнасці?

Самазнішчэнне. Кадр з фільму ''Чужы. Запавет''.

Ад чаго нам паміраць, як не ад раку ды цукровіцы?

Мы ўжо казалі пра тое, што на зямлі за ўвесь час жылі прыкладна 100 мільярдаў чалавек. Лічыцца, што прыкладна 40% з іх памерлі яшчэ да году жыцця — немаўлятамі. То бок, праз усю гісторыю першай прычынай смяротнасці роду чалавечага была менавіта дзіцячая смяротнасць. Другая прычына — гэта траўмы, атрыманыя ў дарослым узросце.

На сённяшні момант людзі жывуць у два разы даўжэй, чым нават 300 гадоў таму, а галоўныя прычыны смяротнасці: сардэчна-сасудзістыя хваробы, цукровіца, рак — то бок, унутраныя фактары арганізму. Не да смерці, але да згубы працаздольнасці сёння вядзе яшчэ і фантастычная колькасць псіхічных захворванняў. Чаму?

Усё гэта гучыць страшна, але, з іншага боку, цалкам лагічна: ад чаго ж людзям паміраць, як не ад унутраных хваробаў, калі іншых прычынаў смерці, акрамя войнаў і ДТЗ, фактычна не засталося? І тут пачынаецца самае цікавае. Механізмы большасці ўнутраных хваробаў запушчаныя акурат падзеямі, што адбыліся за апошнія 10 тысяч гадоў, пасля неалітычнай рэвалюцыі, калі чалавек ад палявання ды збіральніцтва пачаў пераход да сельскай гаспадаркі.

Цукровіца і амерыканскі шакалад у Акіяніі

Адна з самых небяспечных сёння хваробаў, якую ведае кожны, гэта цукровіца (цукровы дыябет). Найхутчэй, у нашых далёкіх продкаў цукровіца была рэдкай генетычнай мутацыяй, якая хутка прыводзіла да смерці. А вось яе росквіт і перасяленне ў нашу штодзённасць — таксама дасягненне прагрэсу. Як вучоныя да гэтага дайшлі?

Падарожнікі старажытнай Акіяніі.

Некаторыя народы Акіяніі сёння маюць вельмі высокі ўзровень захворваемасці цукровіцай: да 30% ад усяго насельніцтва. Медыкі доўга не маглі зразумець, у чым прычына. Аказалася, што варта капнуць глыбей у гісторыю. Калі гэтыя народы засвойвалі Акіянію, ім даводзілася перасякаць на чоўнах велізарныя адлегласці. Гэта патрабавала надзвычай маруднага метабалізму ў арганізме, бо чалавек меў навучыцца працяглы час абыходзіцца без ежы. На мужчынаў з генамі, адказнымі за марудны метабалізм, быў «попыт», а значыць, і натуральны адбор пайшоў у такім ключы.

Паколькі яны былі вельмі фізічна актыўнымі, елі мала, салодкага амаль не ўжывалі, то і цукровіцай не хварэлі ў прынцыпе. Жыццёвыя ўмовы не стваралі да гэтага падставаў. Пасля Другой сусветнай вайны ў рэгіён прыехалі амерыканцы ды пачалі частаваць мясцовых спамам (кансерваванай вяндлінай), шакаладам ды іншымі прысмакамі, а вось фізічная актыўнасць мясцовых, асабліва пасля пераарыентацыі на турызм, рэзка знізілася. Нават на фота жыхары Самоа ці Новай Каледоніі нам зараз падаюцца паўнаватымі.

Карэнныя жыхары Акіяніі сёння.

Што адбылося? Генетычна ўсе жыхары рэгіёну былі схільныя да цукровіцы, наўпрост для яе з’яўлення не было падставаў. А сама схільнасць (марудны метабалізм = накапленне цукру ў арганізме) выконвала пазітыўную функцыю, улічваючы іх лад жыцця. Калі ж умовы радыкальна змяніліся на больш камфортныя, то механізмы цукровіцы запусціліся.

Яшчэ адзін прыклад тычыцца індзейскага племені піма, палова якога жыве ў Мексіцы, палова — у ЗША. З імі адбылася вельмі падобная гісторыя, але з больш цікавай канцоўкай: тыя індзейцы, што апынуліся ў Мексіцы, пакутуюць на цукровіцу прыкладна ў 10% выпадкаў (таксама вельмі высокі ўзровень), а іхныя суродзічы ў ЗША — у 40% (самы высокі ўзровень захворвання на дыябет у свеце)… Гэта, зноў жа, да пытання аб камфорце і ладзе жыцця: жыццё ў ЗША ва ўсіх сэнсах больш «салодкае», чым у Мексіцы. Таму цукровіца — адназначны плён неалітычнай рэвалюцыі і ўсяго, што адбылося з чалавекам у далейшым.

Малярыя і вусцішны Ангкор

Падобная гісторыя і з інфекцыйнымі хваробамі, якія немагчыма сабе ўявіць да моманту «выгнання з раю», то бок да часу, калі чалавек пачаў займацца сельскай гаспадаркай ды ствараць густанаселеныя тэрыторыі. Прычым людзі ў пэўны момант самі ж і запусцілі механізм развіцця інфекцыяў.

Як так сталася? У далёкія часы збіральнікі наўпрост сыходзілі з тых месцаў, дзе віравала нейкая інфекцыя. Калі група ці племя прыходзіла на балоты, дзе людзі забівалі ды з’ядалі вепручка, а пасля пачыналі хварэць, то найлепшым алгарытмам было наўпрост змяніць месца дыслакацыі. Раней ці пазней чалавек усё ж такі навучыўся праводзіць паралель паміж месцам, дзе ён знаходзіцца, і бядой, якая адбываецца.

Сёння ёсць так званыя непапулярныя альбо забытыя хваробы. Да іх належыць таксама і малярыя. У Заходнім свеце такой праблемы фактычна не існуе, прынамсі ў Паўночным паўшар’і, а вось на поўдні яна дагэтуль актуальная і зусім не забытая: штогод ад яе памірае людзей не менш, чым ад таго ж СНІДу (прыкладна ад 800 тысяч да 1 мільёна чалавек). Пры гэтым, акурат натуральных ачагоў той жа малярыі ў свеце некалі было не так і шмат.

Вусцішны Ангкор-Ват.

Што ж зрабілі людзі? Усе ведаюць, што ў Камбоджы ёсць руіны храма Ангкор-Ват, збудаванага ў ХІІІ стагоддзі, сёння — турыстычнай Меккі Паўднёвай Азіі. Мала хто ведае, што гэта толькі храмавы комплекс велізарнага гораду Ангкор, які ў свой час быў ці не найбольшым мегаполісам на Зямлі. Паводле памераў ён быў прыкладна роўным сённяшняму Мінску, і жылі там да 500 тысяч чалавек. То бок, калі мінчукоў выселіць са шматпавярховікаў і даць магчымасць займацца сельскай гаспадаркай — тое прыкладна і выйдзе.

Увесь горад быў падзелены на комплексы, у якіх вырошчваўся рыс. Што трэба для рысу? Вада, таму людзі будавалі каналы. Калі глеба ставала менш урадлівай, яны кідалі адны пляцоўкі і пераходзілі на іншыя. Але закінутыя каналы нікуды не знікалі, а пераўтвараліся… у ідэальныя рассаднікі малярыі. У пэўны момант жыццё ў горадзе стала наўпрост немагчымым: Ангкор пераўтварыўся ў велізарнае балота і суцэльны жах, дзе эпідэміі падштурхоўвала яшчэ і неймаверная перанаселенасць.

Калі людзі сышлі, Ангкор стаў горадам-прывідам, які марнеў, разбураўся і ўрэшце зарос джунглямі. Магчыма, нешта падобнае адбылося і з закінутымі гарадамі Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыкі. Ангкор — ці не першы маштабны прыклад у гісторыі, калі людзі самі арганізавалі экалагічную катастрофу і самі ж за яе заплацілі. Мабыць, не варта ўдакладняць, што сярод паляўнічых і збіральнікаў такая сітуацыя была б наўпрост немагчымай.

Афрыка: крывыя сцяжынкі натуральнага адбору

Так, чалавек спрабуе да ўсяго прыстасавацца. Ёсць, да прыкладу, хвароба — фавізм, якая характарызуецца анеміяй, ныркавай недастатковасцю і мноствам іншых сур’ёзных праблем. Хворыя на яе, зразумела, — не лепшыя экзэмпляры ў плане натуральнага адбору, таму і хвароба рэдкая. Дык вось, у Афрыцы ёсць плямёны, сярод якіх падобны сіндром маюць… да 30% чалавек. Чаму?

Бо малярыйныя паразіты-плазмодыі жывуць акурат на чырвоных крывяных цельцах. А вось у людзей з фавізмам плазмодыі наўпрост не могуць развівацца ў крывяных цельцах чалавека. Атрымліваецца, што перад вялікай пагрозай вымірання ад малярыі, чалавек у эвалюцыйным плане пайшоў крывой сцяжынкай у бок «меншага зла», замацаваўшы ў сваіх генах іншую хваробу. Людзі атрымаліся слабымі і нетрывалымі, але — жывымі.

Гэта лакальны гістарычны прыклад, але для ўсяго чалавецтва гэта неблагая метафара значна больш глабальнага маштабу. На сённяшні момант узровень медыцыны прывёў да высокай выжывальнасці людзей: выжываюць амаль усе. Прынамсі, людзі з досыць цяжкімі хваробамі дажываюць да ўзросту, у якім могуць мець нашчадкаў. Акурат гэта і вядзе да накаплення генетычных праблемаў, бо ў мінулыя часы падобныя адзінкі наўпрост не працягвалі свайго роду.

Метафарычнае бачанне эпідэміяў у Еўропе Новага часу.

Услед за гэтым ідзе ўжо замуляная ў СМІ праблема старэння чалавецтва, што таксама ёсць наўпроставым плёнам поспехаў медыцыны ды росту ўзроўню жыцця. Шалёны рост насельніцтва па ўсім свеце, нават у Кітаі, ужо збаўляе тэмпы. Пра Еўропу ды Заходні свет і казаць няма чаго. Таму праз 50—70 гадоў людзей старэйшага веку, асабліва ў нашай частцы свету, будзе значна больш, чым моладзі. З аднаго боку, гэтыя людзі будучага, не стануць масава паміраць ад запалення лёгкіх, дзякуючы лекам, з іншага — будуць насіць з сабой цэлы мех генетычных праблемаў, у дадатак да блізарукасці ды празмернай вагі.

Ад генія да шызафрэніка — пара бялкоў

Яшчэ адна важная тэма — псіхічныя захворванні. Яна нават сёння не даследаваная дасканала, вакол яе віруюць збольшага гіпотэзы ды здагадкі. Хай геном чалавека і расшыфраваны, але секвенаванне геному, ягонае тлумачэнне, можа расцягнуцца яшчэ на многія дзесяцігоддзі. Адсюль і цяжкасці з вывучэннем ды лекаваннем падобных выпадкаў.

Існуюць дзясяткі генетычных сіндромаў, якія з часам вядуць да дэменцыі: чалавек губляе розум ды з часам памірае. Яскравы прыклад — хвароба Тэя-Сакса, якая, дарэчы, параўнальна часта трапляецца сярод так званых «ашкеназійскіх яўрэяў» (каля 3% маюць адпаведную генетычную мутацыю). Імаверна, шмат пакаленняў таму адзін з продкаў «ашкеназаў» меў гэту генетычную мутацыю ды перадаў яе нашчадкам, якія рассяліліся па свеце.

Мара пра ідэальнага чалавека ў кінематографе — вобраз Дэвіда, створаны Рыдлі Скотам.

Высокая частата генетычных захворванняў характэрная для народаў, плямёнаў або супольнасцяў людзей, якія пайшлі ад адносна невялікай групы Homo Sapiens. Напрыклад у франка-канадцаў або ірландцаў таксама прысутнічае даволі высокі ўзровень небяспечных генаў. З хваробай Тэя-Сакса дзіця ў паўгадовым узросце пачынае дэградаваць у развіцці, слепне і неўзабаве памірае. Часам людзі з такім сіндромам дажываюць і да дарослага веку, прыкладам, да 30 гадоў.

Вучоныя сёння збольшага ведаюць механізм падобных захворванняў: муціраваны ген тармозіць выпрацоўку пэўных рэчываў, якія дапамагаюць «чысціць» цэнтральную нервовую сістэму чалавека. У выніку нервовая сістэма хутка разбураецца.

Механізм некаторых генетычных захворванняў звязаны нават не з тым, што ў аднаго ў геноме такія бялкі ёсць, а ў іншага няма, — усё складаней. У аднаго чалавека такіх бялкоў можа быць пяць, а ў хворага, у якога яны дублююцца, пятнаццаць ці дваццаць. Таму сярод навукоўцаў з’явілася думка: маўляў, а што калі ёсць такі ўмоўны бялок, прысутнасцю якога можна «вымераць чалавека», знайшоўшы залатое сячэнне? Калі 5 — звычайны, калі 10 — геній, калі 15 — шызафрэнік? Размова пра адзіны механізм, які падзяліў бы людзей на сярэднестатыстычных, таленавітых і псіхічна-хворых. Зрэшты, пакуль гэта толькі фантазія.

Але нават падобныя фантазіі ставяць грамадства перад пытаннем аб генетычным падзеле людзей. Адзіная магчымасць у сённяшняй складанай сітуацыі, калі чалавецтва накоплівае генетычныя праблемы, нібы снежны ком, гэта праверка геному яшчэ ненароджанага дзіцяці.

«There was a boy…»

Сёння грамадства ўжо відавочна да гэтага схіляецца, нягледзячы на шматлікія жорсткія заканадаўчыя і рэлігійныя забароны. Рабіць генетычныя копіі дзяцей ды ладзіць падобныя эксперыменты пакуль нельга. Зрэшты, хто сказаў, што, нягледзячы на забароны, гэтым ніхто яшчэ не займаецца?

Не так даўно прайшла інфармацыя пра эмбрыён чалавека, які быў вылечаны ад цяжкага генетычнага захворвання, дзякуючы замене гена, што муціраваў, на здаровы.

Ідэя стварэння клонаў ужо цвёрда прапісалася ў нашай культуры.

А вось гісторыя з Вялікабрытаніі, што адбылася ў 2000-х гадах. Хлопчык Чарлі Вітакер меў захворванне, праз якое ягоны касцявы мозг не мог выпрацоўваць дастаткова крывяных цельцаў для забеспячэння арганізму кіслародам. Каб яго вылечыць, трэба было забіць ягоны касцявы мозг ды імплантаваць новы. Але касцявы мозг — гэта частка імуннай сістэмы чалавека, і знайсці донара ў такой сітуацыі фактычна немагчыма. Бацькі ведалі, што найлепшы варыянт — нарадзіць дзіцяці брата альбо сястру, што будзе мець геном, ідэнтычны ягонаму, узяць яго касцявы мозг і перасадзіць хвораму.

Але, паводле законаў генетыкі, калі вы памятаеце пастара Мендэля, што займаўся эксперыментамі з гарохам, верагоднасць таго, што народзіцца «патрэбнае» дзіцё, была ўсяго 25%, гэта значыць, Вітакеры маглі нарадзіць нават яшчэ чатырох дзяцей, але донар іх старэйшаму сыну так бы і не з’явіўся. Таму бацькі хадайнічалі аб тым, каб выбраць той эмбрыён, які мае геном, адпаведны геному хлопчыка, і зрабіць ЭКА (экстракарпаральнае апладненне).

У Вялікабрытаніі ім гэта рабіць забаранілі, тады яны паляцелі ў ЗША, дзе зрабілі ЭКА, абралі патрэбныя клеткі. У выніку ў хлопчыка нарадзіўся брат з геномам, ідэнтычным ягонаму. У малодшага брата ўзялі касцявы мозг, увялі браціку — і той цалкам вылечыўся. Да чаго ўся гэтая гісторыя? Кажучы простай мовай, нованароджанае дзіця — штучны блізнюк свайго старэйшага брата — стала донарам органа.

Надзея на дне скрыні

Ужо сёння заможныя людзі ў высокаразвітых краінах, гатовыя ўкладаць у сваіх дзяцей, у іх адукацыю і будучыню, пачынаюць з таго, што займаюцца дасканальным вывучэннем дзяцей яшчэ перад іх нараджэннем на прадмет генетычных захворванняў. Паколькі навука развіваецца імкліва, мы пакрысе прыходзім да таго, што ў пэўнай прывілеяванай часткі грамадства падобная практыка можа стаць цалкам звычайнай: калі мець дзяцей — дык здаровых і якасных.

А што з астатнімі? Пытанне рытарычнае, бо падобныя працэдуры, як сёння, так і заўтра, наўрад ці бу­дуць фінансава дасяжныя для большасці. Такім чынам, можа стацца, што частка грамадства будзе ісці па шляху накаплення генетычных праблемаў, а іншая частка — па шляху «ачышчэння пароды». Пакуль што ўсё гэта выглядае як сюжэт фантастычнай антыўтопіі, але і само пытанне аб кланаванні калісьці падавалася прыгожай казкай. Таму — нічога нельга выключаць.

Пандора і яе скрыня.

…Вяртаючыся да гісторыі з Пандорай, варта ўзгадаць і заканчэнне міфа. Калі прыгажуня здолела зачыніць скрыню, а ўсе злыбеды ўжо вылецелі на волю, на дне засталася адно …надзея. У чым яна для нас сённяшніх? Магчыма, у тэхналогіях? 

novychas.by

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй
ананімна і канфідэнцыйна?

Клас
Панылы сорам
Ха-ха
Ого
Сумна
Абуральна
Каб пакінуць каментар, калі ласка, актывуйце JavaScript у наладах свайго браўзера
Каб скарыстацца календаром, калі ласка, актывуйце JavaScript у наладах свайго браўзера