«Зьбянтэжаны Саўка» ў ХХІ стагодзьдзі
Выйшла кніга выбраных твораў Леапольда Родзевіча, укладзеная Віктарам Яцухнам.
Леапольд Родзевіч. Творы: драматургія, проза, паэзія, публіцыстыка, лісты; укладаньне, прадмова і камэнтары Віктара Яцухны. — Менск, Мастацкая літаратура. Наклад 2000 асобнікаў, 344 стар.
Сям’я Леапольда Родзевіча была каталіцкая, мела шмат польскіх кнігаў, але разам з тым не цуралася беларускай мовы. Бо якіх іншых кніжак можна было знайсьці ў каталіцкіх сямейных гнёздах у Беларусі прыканцы ХІХ стагодзьдзя? І толькі ў «нашаніўскую» эпоху пачалі зьяўляцца беларускія кнігі, быццам залаціста-крамянымі баравікамі засяляцца адвечна беларускія дубровы.
У 1910 годзе 15-гадовы Леапольд прыехаў ў Вільню, падзарабляў на цукеркавай фабрыцы «Вікторыя», потым чарцёжнікам пры зямельнай камісіі Сялянскага банку. Тады ж у «Нашай Ніве» былі публікаваныя першыя допісы й сцэнічныя абразкі Родзевіча .
Тое, што адразу трое Родзевічаў – старэйшы брат Часлаў, сястра Ядвіня і Леапольд – уліліся ў слынны вандроўны тэатар Ігната Буйніцкага, прадвызначыла драматургічны шлях апошняга. «Несумненна, што ўражаньні ад першых беларускіх вечарын, у якіх Л. Родзевіч браў актыўны ўдзел, разьвілі ў ім цікавасьць да тэатру, пэўным чынам падштурхнулі да напісаньня сцэнічных твораў. Першай ластаўкай стала п’еса «Блуднікі» (1912), якая засьведчыла, што ў літаратуру прыйшоў малады і таленавіты пісьменьнікдраматург», – піша ў прадмове Віктар Яцухна.
Яно так і ня так. Так – бо чытаючы цяпер твор, цяжка даць веры, што напісаны ён 17-гадовым юнаком. Гэткая трапнасьць, мастацкасьць, вобразнасьць, зь якой маладзён удала лепіць вобразы. Вось сцэнка ў карчме:
«Шлёма: Ну, а што ён рабіў у горадзе?
Андрэй: А Бог яго ведае. Ці ж ты зь ім разгаворысься. Яму гавары, а ён дагары. (У в а х о д з і ц ь Ю з ю к, а д з е т ы ў ч о р н ы м, у к а ц я л к у.) А вось і ты, Юзюк, дзе ж ты быў?
Юзюк: Чорта з жабай жаніў….»
Ня так – бо гэты твор амаль паўстагодзьдзя (!) праляжаў у архіве і ўпершыню быў надрукаваны толькі ў 1960 годзе. Хоць яшчэ ў студзені 1913-га сам Янка Купала падаў у аддзел драматычнай цэнзуры Галоўнага ўпраўленьня па справах друку ў Санкт-Пецярбургу рукапіс гэтага твора з просьбаю дазволіць яго пастаноўку. П’еса была падпісана не сапраўдным прозьвішчам аўтара, а псэўданімам Мікула Грымот. Празь некаторы час цэнзар даў сваё заключэньне:
«Гэта нескладаны зьмест драмы, які не ўяўляў бы сабою нічога нецэнзурнага, калі б не тэндэнцыя драмы, якая зводзіцца да таго, што ўсе няшчасьці, гора, пакуты, няўдачы сялянаў зыходзяць ад дваранаў… З прычыны выкладзенага я прапанаваў бы не дазволіць п’есу да пастаноўкі, якая нацкоўвае адно саслоўе на другое, тым больш, што яна напісана беларускай гаворкай, разьлічаная на гледачоў-сялянаў».
Цэнзарскае заключэньне можа служыць своеасаблівай рэцэнзіяй на п’есу «Блуднікі». Добра, што расейская забарона не перарэзала творчую пупавіну маладога беларускага драматурга. Цягам дзесяцігодзьдзя ім былі напісаныя, бадай, усе значныя творы: «У кавалёвай хаце», «На шляху да сонца», «Сказ аб гусьлях». Ну і вядома ж, «Зьбянтэжаны Саўка», які дасюль ставіцца на сцэнах нашых тэатраў.
Што да прозы (а ў кнізе гэта акурат дзясятак апавяданьняў на паўсотню старонак) і асабліва паэзіі – яны не вышэйшага гатунку. Вылучу толькі адзін твор, апублікаваны ў міжваеннай Польшчы ў абыходак цэнзуры пад акадэмічнай назвай: «Адам Хмель. Беларуская народная песьня. Адбітак з IV тому 1 часткі «Матэрыялаў і працаў мовазнаўчай камісіі Акадэміі навук у Кракаве», 1928 год». На другой, ніжняй вокладцы, якая зьмяшчалася пад першай, стаяла: «Л. Родзевіч. На паняволеных гонях». Як гаспадарылі санацыйныя пілсудчыкі на забраных заходнебеларускіх гонях, і якія пачуцьці нараджалі ў працоўнага люду, выяўляюць радкі верша:
«Цяпер іх сіла – наша кроў,
Чырвоніць мур, цьвіце на гонях.
Яны нам сэрцы рвуць з грудзёў,
Прыкладам б’юць – друзгочуць скроні.
На трэсках вырубленых пушч
Сьляды расстрэленых паўстанцаў.
Пакору ад працоўных гушч
З жыцьцём вымушваюць пазнанцы.
Зацялі губы да крыві,
Нутро сасьмягла дамаганьнем:
«Бі акупанта, з корнем рві!»
Зьдзек страшны іх, ды горш – чаканьне.
Што ж, акупант, бушуй пакуль, –
А мець мы будзем перамогу,
На вас усіх нам хопіць куль.
На помсту нашу – вас нямнога».
Сярод публіцыстычных матэрыялаў у аднатомніку не сустрэнем мы артыкулаў з парадаксальнай Родзевічавай кнігі «Беларускі нацыяналфашызм: яго вытокі, тэорыя і практыка», выдадзенай у Менску ў 1930 годзе. Адзінокую вытрымку зь яе ўкладальнік В. Яцухна падае ў сваёй прадмове (с. 10): «У цягнік, які імчыць па сацыялістычным шляху, нельга ўлезьці з нашаніўскім багажом. Кампартыя, якая кіруе гэтым цягніком, рашуча выкідвае нашаніўскі, буржуазны баляст пад колы цягніка».
Гэтак рашуча публіцыст Лявон Жыцень (пад гэтым псэўданімам і хаваўся заходнебеларускі бальшавік, сакратар Гарадзенскага падпольнага камітэту КПЗБ Леапольд Родзевіч) заклікаў да чуйнасьці, патрабуючы заняць пазыцыю «наглядчыка і абаронцы пралетарскай ідэалёгіі» ў адносінах да паэмы Якуба Коласа «Новая зямля» — як твора «падкулачнага». Прадчуваю: калі б мы пазнаёміліся з усёй творчай спадчынай Л. Родзевіча, – самі апынуліся б у становішчы «зьбянтэжанага Саўкі». Спрабуючы зразумець: чаму творца, які адметна пачынаў пад крылом легендарнай «Нашай Нівы», выракся сваіх каранёў?!
Нам жа, народу, які прыканцы ХХ стагодзьдзя чарговым разам выявіў нязломнае памкненьне да волі і сувэрэнітэту, належыць шанаваць кожнага, хто выявіў сябе барацьбітом у змаганьні за незалежнасьць Бацькаўшчыны.
