Хто вы?
4 лістапада, у Дзень расейскага народнага яднаньня, у адным зь менскіх шпіталёў ледзь не дайшло да бойкі.
Адбылося гэта ў палаце №5 — велізарнай, на чатырнаццаць ложкаў. З прычыны рамонту шпітальнага будынку давялося прыстасаваць для хворых адміністрацыйнае памяшканьне.
Народ у палаце сабраўся сталага веку. Спачатку нішто не прадвяшчала навальніцы. Ішла ціхамірная гутарка. Гаварылі пра цэны на агародніну — пра тое, што ўсё стала дорага, што на базары нічога, апроч бульбы, таньней за тысячу ня купіш. Нехта выказаў думку, што жыць на вёсцы даўно зрабілася немагчыма. Тыя, хто там яшчэ застаўся, дажываюць свой век альбо сьпіваюцца. Усе пагадзіліся, а кожны прывёў свой прыклад. Нехта завёў гаворку пра неймаверную колькасьць начальства, у тым ліку ў аграсэктары, якое нічога ня робіць, кіраваць ня ўмее, а толькі крадзе й вымагае грошы. Нейкі сьмяльчак нават пачаў гаварыць пра найвышэйшае начальства, «магілёўскі клан», карупцыю й бязладзьдзе ў краіне. Пра тое, што пры камуністах можна было хоць кватэру бясплатна атрымаць, а цяпер грошай на тую кватэру за ўсё жыцьцё не заробіш. Зь ім таксама пагадзіліся.
Дзень прымірэньня
Парушыў спакой хіба адзін пацыент, які пачаў трэсьці газэтай ды абурацца. «Вы паглядзіце, што робіцца! Трэці райх ім падавай!» Выявілася, што хваляваньне хворага выклікала нататка пра тое, як нейкія маладзёны вывесілі ў цэнтры Менску транспарант з надпісам «Трэці тэрмін — Трэці райх». «У калгас іх усіх!» — абураўся пацыент. Суседзі па палаце таксама пагадзіліся. Калгас, вядома, самае страшнае пакараньне з усіх. Адным словам, у палаце запанавалі кансэнсус і згода.
Але тут да хворых завітала праваслаўная сястра-манашка. Алейным голасам яна паведаміла: «Братове, сёньня ў нас сьвята Казанскага абраза Божай маці!» Далей манашка прапанавала тым, хто не спавядае праваслаўную веру, пайсьці пагуляць, астатнім — паслухаць гісторыю, зьвязаную з гэтым абразом. Аповед манашка завершыла словамі пра тое, што копія іконы ў 1612 г. дапамагла цудоўнаму вызваленьню… «ад белапалякаў». Нехта з пацыентаў голасна сказаў: «Дык белапалякі — гэта ж мы! Беларусы!» Сэкунду ў палаце панавала ціша. Потым цішыня ўзарвалася. «Заткніся, быдла!..» — «Сам ты быдла, гісторыі ня ведаеш!» — «Маўчы, бо заб’ю!» — «Дубіна ты!» — «Хто, я дубіна?! Пачакай, я да цябе дабяруся…» Праваслаўнай сястры давялося клікаць на дапамогу сястрычак шпітальных, бо некаторыя хворыя пачалі ўскокваць з ложкаў і хапаць адзін аднаго за шманты. Але ўсё абышлося карвалолам.
Спрэчка сярод хворых перайшла на вечную тэму — ці ёсьць Бог і ў што верыць? Выявілася, што ніхто з насельнікаў палаты ні ў царкву, ні ў касьцёл ня ходзіць, хоць большасьць лічаць сябе праваслаўнымі. Усіх суцешыў стары камуніст, які сказаў: «Ня важна, якой ты веры. Галоўнае, каб Бог быў у душы…»
Ad absurdum
За некалькі дзён да гэтага адна цэнтральная газэта зьмясьціла матэрыял без пазначэньня аўтара — перадрук з Інтэрнэту. Уражвае памер публікацыі — паласа, а таксама навуковападобны, псэўдааб’ектывісцкі стыль. Аднак рэч у зьмесьце. У матэрыяле праводзіцца думка, што незалежныя СМІ, як і наагул праўдзівая інфармацыя пра падзеі ў краіне, насельніцтву Беларусі не патрэбны. Ніхто ня ведае й ня хоча ведаць ні пра якія незалежныя выданьні ці замежныя радыёстанцыі. Амаль як у старым анэкдоце. Калі замежны журналіст запытаўся ў савецкага чыноўніка, чаму ў савецкіх крамах няма зярністай ікры, той адказаў: «А вы чулі, каб нехта з пакупнікоў пытаўся ў прадаўцоў пра ікру?» «Не», — сказаў журналіст. «Вось бачыце, на гэты прадукт у нас няма попыту».
Нават калі згадзіцца з тэзай аб адсутнасьці патрэбы ў аб’ектыўнай інфармацыі — тэзай, пабудаванай паводле схалястычнага прынцыпу «Ad absurdum» (інакш кажучы — веру, бо абсурдна), — і тады застаецца пытаньне: навошта? Калі насельніцтва, паводле публікацыі, ня верыць недзяржаўным мас-мэдыя, а верыць выключна дзяржаўным СМІ, навошта перасьледаваць недзяржаўныя выданьні? Навошта іх зачыняць, спаганяць фантастычныя штрафы, выкідваць з сыстэмы падпіскі ды распаўсюду? Навошта тады разрываць дамовы на распаўсюд, рызыкуючы займець судовыя працэсы ды скаргі падманутых чытачоў? Навошта тады патрэбны гучныя заявы МЗС пра недапушчальнасьць умяшаньня ва ўнутраныя справы краіны ў сувязі зь меркаванымі (!) плянамі ЭЗ наладзіць замежнае вяшчаньне на Беларусь? Навошта дэпартаваць замежных журналістаў, а айчынных — перавыхоўваць на «хіміі» на падставе абвінавачаньняў у зьнявазе гонару й годнасьці прэзыдэнта?
«Закон суровы, але гэта закон». Маўляў, ня важна, што там пішуць «нячэсныя журналісты» ў «нячэсных выданьнях». Важна, каб яны прытрымліваліся закону і не выходзілі за яго рамкі. Цудоўна! Толькі як тады быць са свабодай слова і забаронай цэнзуры СМІ, зафіксаванымі ў Канстытуцыі? Яе таксама не чытаюць жыхары Беларусі? Але няведаньне закону не пазбаўляе ад адказнасьці.
Лёгкая цяжарнасьць
Біблію таксама чытаў далёка ня кожны, але ці ставіць гэта пад сумнеў біблейскія ісьціны й запаветы? Аднак аўтар згаданай інтэрнэт-публікацыі ставіць пад сумнеў каштоўнасьць свабоды слова на той падставе, што хатнія гаспадыні ці ўладальнікі легкавікоў больш любяць слухаць музыку, чым доўгія размовы. Але немагчыма быць крыху цяжарным. Свабода слова альбо існуе, альбо яе няма. А ўжо як выкарыстаць яе — дзеля высакародных мэтаў ці ў мэтах распаўсюджваньня чалавеканенавісьніцкіх ідэй — залежыць ад саміх людзей. Людзі маюць права абараняцца ад чалавеканенавісьнікаў, забойцаў і тэрарыстаў. Аднак для гэтага існуюць закон, карны апарат і самае галоўнае — суд, які толькі й можа вырашаць, ці парушае закон або правы іншага чалавека тая або іншая публікацыя. Калі заткнуць рот прэсе, становяцца непатрэбныя і суд, і парлямэнт. Які сэнс у іх існаваньні, калі пра тое, што гавораць дэпутаты ці што робіцца ў судзе, усё адно ніхто не даведаецца?
Калі ў турме ў Гуантанама да зьняволеных ужываліся катаваньні, як і ў Абу-Грэйб, гэта ляжа чорнай плямай на рэпутацыю ўраду ЗША. Такія дзеяньні ня могуць быць апраўданыя ніякімі спасылкамі на нацыянальную бясьпеку й барацьбу зь міжнародным тэрарызмам. Фанатыка ня зломяць ніякія катаваньні, а невінаваты чалавек можа прызнацца пад страхам у тым, чаго ніколі не рабіў.
Урэшце, чалавек існуе для нацыянальнай бясьпекі ці нацбясьпека для чалавека? Гэтым пытаньнем задаліся дэпутаты палаты грамад брытанскага парлямэнту, калі правалілі законапраект, прапанаваны прэм’ер-міністрам, што даваў магчымасьць трымаць у зьняволеньні падазроных у тэрарызьме без прад’яўленьня абвінавачаньня тры месяцы. Ні папулярнасьць Тоні Блэра, ні партыйная дысцыпліна (супраць законапраекту галасавала частка лейбарыстаў) не засланілі ад дэпутатаў сэнсу важнасьці захаваньня правоў чалавека.
Калі адзін з брытанскіх часопісаў напісаў, што ў турме ў Гуантанама ахоўнікі апаганілі Каран, публікацыя выклікала масавыя хваляваньні ў мусульманскіх краінах. Праўда, інфармацыя не пацьвердзілася, і рэдакцыя пастанавіла, каб падобнага роду важныя паведамленьні друкаваліся толькі з дазволу галоўнага рэдактара ці яго намесьніка. Але тут гаворка вялася пра неабходнасьць правяраць інфармацыю, а не пра забарону.
Хіба ў Расеі цэнзура інфармацыі, зьвязанай зь дзеяньнямі тэрарыстаў і антытэрарыстычнымі апэрацыямі, дапамагла прадухіліць нядаўнія крывавыя падзеі ў Нальчыку ці гарантуе ад паўтарэньня падобнага ў будучыні?
У колішнім СССР тэракт у маскоўскім мэтро, арганізаваны армянскімі нацыяналістамі, наглуха замоўчваўся прэсай. Празь дзесяць гадоў пасьля таго тэракту ўзарваўся Нагорны Карабах, з чаго пачаўся развал СССР. Ня робячы ніякіх параўнаньняў зь нядаўнімі выбухамі ў Віцебску, даводзіцца канстатаваць, што цяперашнія ўлады паводзяць сябе ў дачыненьні да свабоды слова гэтаксама, як паводзіла сябе савецкае кіраўніцтва — акурат да таго моманту, пакуль ня выбухнуў Чарнобыль.
Праблема кухаркі
У свабоды слова ёсьць і адваротны бок. Масавы чытач чытае толькі тое, што яго цікавіць. І журналіст піша пра тое, што цікавіць чытача яго выданьня. Як заўважыў адзін брытанскі выдавец, чытачы якой-небудзь «Санды кронікл», хутчэй за ўсё, нават і не здагадваюцца, што недзе ў Іраку ідзе вайна. Чытачоў гэтай газэты цікавяць адно пікантныя падрабязнасьці з жыцьця каралеўскай сям’і, рэцэпты печыва, спорт і надвор’е. Але ў Англіі існуюць дзясяткі іншых сур’ёзных выданьняў зь немалымі накладамі — такія, як «Дэйлі тэлеграф», «Гардыян» або «Індэпэндэнт», чытачоў якіх цікавіць палітыка.
У Беларусі ж паважныя дзяржаўныя газэты — зь вялікай колькасьцю каляровых здымкаў, стракатым дызайнам ды агромністымі загалоўкамі — паводле зьместу ўсё больш нагадваюць заходнюю бульварную прэсу, разьлічаную на самы прымітыўны густ.
Адваротны бок ёсьць, вядома, і ў дэмакратыі. Пра яго пісаў выдатны брытанскі пісьменьнік Джон Фаўлз. На яго думку, самы непрыемны бок дэмакратыі палягае ў тым, што ў выбарах удзельнічаюць усе — у тым ліку тыя самыя кухаркі, на якіх Ленін ускладаў вялікія спадзевы. Гэта значыць, што палітычная эліта грамадзтва й будучыня дзяржавы залежаць ад меркаваньня шырокіх мас, якія могуць памыляцца і купляцца на папулізм правадыроў. У выніку на самым версе могуць апынуцца ня самыя лепшыя й здатныя, а наадварот — самыя шэрыя, абмежаваныя, але хітрыя й больш зразумелыя простаму люду асобы. Аднак разьвітая дэмакратыя таксама нідзе й ня зводзіцца толькі да працэсу выбараў. Ёсьць і іншыя галіны ўлады, сыстэма мэханізмаў стрыманьня — усё тое, што ў Беларусі адсутнічае. Паказальна, што А.Лукашэнка пры ўсёй быццам бы неабдымнасьці сваёй асабістай улады нядаўна яшчэ больш пашырыў яе, дадаўшы сабе права аднаасобна прыпыняць паўнамоцтвы судзьдзяў Канстытуцыйнага суду, а таксама прызначаць на гэтую пасаду.
Сталін і дыскурс
У Беларусі пакуль захавалася тое, чаго нельга імгненна пазбавіць ніводную нацыю нават пры самай страшнай тыраніі. Гэта «думаючая меншасьць», якая паводле азначэньня заўсёды знаходзіцца ў апазыцыі да ўлады. Прычым яна ёсьць нават у шэрагах уладнай эліты, і з гэтым нічога нельга зрабіць, як няможна забараніць сам працэс думаньня.
Можна, як гэта зрабіў Ленін у 1920-я, пасадзіць усіх філёзафаў на параход і адправіць за акіян. Можна, як гэта зрабіў Сталін у 1930-я, перастраляць амаль усіх беларускіх настаўнікаў, навукоўцаў і літаратараў. Дзеяньні, што прынесьлі катастрафічны эфэкт. «Думаючая меншасьць» у беларускім грамадзтве цяпер складае меншую праслойку, чым дзе-небудзь у Эўропе. Цемрашальства ў сёньняшняй Беларусі працьвітае ў самым непрыстойным выглядзе. Толькі ў сёньняшняй Беларусі рэдактар дзяржаўнай газэты можа пасьміхацца са словаў «дыскурс», не разумеючы яго сэнсу. Трэба думаць, словы «антытэза», «постмадэрнізм» або «гіпэртэкст» павінны выклікаць у яго прыступы нястрымнага рогату.
Але думаючая меншасьць усё-такі ёсьць. Трэба зазірнуць, напрыклад, на сайт радыё «Свабода» і прачытаць на ім хаця б адзін з выпускаў «Вострай брамы» Сяргея Дубаўца. Для таго, каб спрачацца з аўтарам перадачы, недастактова ведаюць слова «дыскурс» або ўмець вышчарацца ды пасьміхацца. Для гэтага трэба як мінімум карыстацца клясычным беларускім правапісам, ведаць гісторыю Беларусі, яе літаратуру, філязофію. Трэба любіць прадмет, аб якім ідзе гаворка. І трэба яшчэ ўмець думаць і ўмець спрачацца.
А цяпер пайдзіце на вуліцы і правядзіце апытаньне: колькі людзей слухае «Вострую браму»? Колькі людзей ведае С.Дубаўца? Колькі зь іх ведаюь ці чыталі Акудовіча, Бабкова, Разанава? Колькі зь іх ведаюць беларускую мову? Колькі вераць у Бога? І што, на іх думку, ёсьць ісьціна? Аднойчы, між іншым, у гэтых людзей ужо пыталіся — ці патрэбна ім нацыянальная сымболіка? Большасьці выбарцаў, пазбаўленых элемэнтарных ведаў, яна да лямпачкі. Што й пацьвердзіў рэфэрэндум.
Калі ў чалавека ў галаве нуль інфармацыі — гэта яго асабістая праблема. Але, як казаў Станіслаў Ежы Лец, калі скласьці мільёны нулёў, вынік атрымаецца жахлівы.
На заканчэньне правядзём экспэрымэнт у думках: успомніце ўсе тыя імёны, якія згадваюцца ў дзяржаўных газэтах на самых бачных месцах, штодня гучаць па радыё і тэлебачаньні, і ўявіце, што прайшло сто гадоў. Якія з гэтых імёнаў застануцца вартымі таго, каб іх помнілі? Думаю, адказ відавочны нават для тых, хто сёньня гэтыя імёны ўслаўляе.
У рэанімацыі, калі стала крыху лягчэй, цяжэй за ўсё было прызвычаіцца да дзьвюх рэчаў — неабходнасьці прылюдна мачыцца ў вутку і да стогнаў іншых хворых. Празь некаторы час, праўда, прывыкаеш да ўсяго.
Толькі вось старая алькагалічка, якая ляжала побач, здаецца, дастала ўсіх, у тым ліку мэдпэрсанал. Увесь час, з ранку да вечара, яна няспынна паўтарала толькі адно слова, якое спачатку цяжка было разабраць. Гэта было слова «б…». Пажылы лекар, перахапіўшы мой позірк у бок жанчыны, з сумам заўважыў: «Вось і ўсё, што засталося ад ейнага жыцьця. У яе цыроз печані…» Потым лекар запытаўся: «Хто вы паводле прафэсіі?» Крыху падумаўшы, я адказаў: «Нячэсны журналіст». Лекар на імгненьне сумеўся, потым ўсьміхнуўся й падміргнуў… Жыцьцё працягвалася.
