«У ягонай хаце ў куце стаяў посах Коласа, на стале — чарка Купалы… Антураж!»
На Дзяды хочацца прыгадаць Максіма Лужаніна, чый дзень народзінаў — 2 лістапада — акурат супадае з днём памінання продкаў, напісаў учора ў сваім фэйсбуку літаратуразнаўца Міхась Скобла.
Пісьменнікі і літаратуразнаўцы з Максімам Лужаніным. Фота з фэйсбука Міхася Скоблы
Ядлоўцавы кій дарэмна чакаў яго ў прадаўгаватым калідоры — гаспадар з дому амаль не выходзіў. Куды там з дому! Бывала, пакуль датупае дзверы адчыніць — чакаць надакучыць. Таму, абазваўшыся да яго ў дамафон, я не выклікаў ліфт, а няспешна падымаўся па лесвіцы. Я на пяты паверх, ён з дальняга пакоя да ўваходных дзвярэй — даходзілі, звычайна, адначасова.
Аднойчы я спытаўся пра той адшліфаваны рукамі кій і пачуў, што гэта не проста кій, а посах і музейная рэліквія, бо належаў раней Якубу Коласу. Народны паэт падараваў яго свайму сакратару з пажаданнем доўгай хады па дарозе жыцця. Пажаданне збылося — новы гаспадар кія пражыў дзевяноста два гады і на сваё дзевяностагоддзе зладзіў тры творчыя вечарыны.
Дзень нашага знаёмства зафіксаваны аўтографам на кнізе «Трое»: «Пазнаёміліся, можа, і падружым. Міхасю Скоблу — жадаю дабра. Максім Лужанін. 28 лістапада 1994 года». Я і сёння люблю пагартаць яе, перачытаць эсэ пра Аркадзя Куляшова, Тодара Кляшторнага, Уладзіміра Жылку, Уладзіміра Караткевіча.
«Дарога поруч прайшлася нелапáя», — так пачынаўся лужанінскі ўспамін пра майго ўлюбёнага паэта Уладзіміра Жылку. Зачапіўшыся за незразумелае для мяне слоўца «нелапáя», я пачаў распытвацца пра Жылку больш падрабязна — акурат рыхтаваў ягоны том для «Беларускага кнігазбору». Урэшце дамовіліся, што аўтар эсэ дапоўніць яго новымі згадкамі. І абяцанне сваё ён неўзабаве стрымаў. А пісьмовы дадатак падмацаваў унікальным здымкам, на якім два Уладзіміры — Жылка і Дубоўка — па-маладому бадзёра паглядаюць у аб’ектыў фотакамеры.
Гаварыў Максім Лужанін нетаропка. Пазначанай тэмы, як правіла, хапала на цэлую гадзіну, а то і дзве. Памяць ён меў выдатную, праўда, часам пачынаў расказваць ужо напісанае і надрукаванае. А я з далікатнасці не перапыняў. Сёння памяць мераюць кампутарнымі мегабайтамі. Думаю, што лужанінская памяць магла б паспаборнічаць з любым кампутарам, у ёй спарадкавана ляжалі незлічоныя «файлы» і паслухмяна адкрываліся на жаданне гаспадара.
Пра што і пра каго я ў яго пытаўся? Пра Юрку Лістапада, пра братоў Міколу і Рыгора Казакоў і Лістападаўскі працэс у 1926 годзе. Пра сустрэчу з Ганнай Ахматавай, якая перакладала вершы Лужаніна. Пра «Узвышша» і трагічны лёс ягоных чальцоў — Адама Бабарэкі, Уладзіміра Дубоўкі, Язэпа Пушчы. Пра ваены побыт у Маскве і загадкавую смерць Янкі Купалы…
Пра штосьці Аляксандр Амвросьевіч расказваў ахвотна, пра штосьці — не вельмі, часам — адмоўчваўся. Я не адступаўся і ў сваёй настойлівасці, здаецца, перабіраў меру.
Аднойчы ён папрасіў пачытаць машынапіс падрыхтаванай для выдавецтва «Мастацкая літаратура» аповесці «Наўздагон за падвойнікам». Свежае, незамыленае вока і чуйнае вуха, звычайна, былі патрэбныя пісьменніку для апрабацыі новых рэчаў. І вось, пільнавокім і чуйнавухім ён чамусьці палічыў мяне. Я прачытаў аповесць і даволі самаўпэўнена наставіў на палях галачак і пытальнікаў. Дакладна памятаю, што іх было значна больш, чым плюсаў і клічнікаў. Думаў — аўтар пакрыўдзіцца. Не пакрыўдзіўся і прыслаў адказ у пісьмовай форме — на пяці старонках дробным почыркам.
Дадаткова прыязніла нас і любоў да кнігі. Прачуўшы пра цікавае выданне, Лужанін прасіў пашукаць лішні асобнік і для яго. Наўзамен мог аддзячыць такім рарытэтам, які і ў букіністычнай краме — рэдкасць. Помніцца, як ён сваёй нечаканай шчодрасцю здзівіў і сваіх хатніх (яшчэ жыла Яўгенія Эргардаўна Пфляўмбаўм, а даглядала іх абодвух унучка Тодара Кляшторнага — Тамара), і мяне. Ды і сам, па-мойму, здзівіўся. Падвёўшы мяне да кніжнай шафы, Лужанін разнасцежыў ніжнія дзверцы і без ваганняў прамовіў: «Бярыце ўсё, што вам трэба!». Паліцы былі літаральна забітыя заходнебеларускімі і дарэвалюцыйнымі выданнямі.
Я нерашуча ўзяў у рукі кнігу ў мяккай някідкай вокладцы, разгарнуў і прачытаў: «Мілай Жэні — Янка Купала»… Я паставіў кнігу на ранейшае месца, каб быць далей ад спакусы. Наступным трапіў мне ў рукі зборнік таго ж Янкі Купалы «Шляхам жыцьця» — ужо без аўтографа. «Бярыце-бярыце», — зноў пабачыўшы нерашучасць на маім твары, гэтым разам не змоўчаў гаспадар. Я ўзяў.
І сёння я люблю перачытваць Купалу не па новых выданнях, а па тым, заўважна пашкуматаным царскай цэнзурай, зборніку.
Здзівіў мяне Максім Лужанін і яшчэ раз. Я шанаваў і шаную паэтку Яўгенію Пфляўмбаўм. Мне пашчасціла размаўляць з ёю, хоць паэтка ўжо не ўставала з ложка. Памятаю, радавалася, калі я прынёс ёй кнігу Сяргея Дубаўца «Практыкаванні» з артыкулам «Тры паэзіі» — пра Наталлю Арсенневу, Ларысу Геніюш і яе, Яўгенію Пфляўмбаўм. У адзін са сваіх прыходаў я прыхапіў з сабой яе зборнік «На захадзе сонца» — на подпіс. Зборнік адразу забраў Лужанін, сеў за стол і на маіх вачах левай рукой (звычайна, пісаў ён правай) напісаў колькі словаў і распісаўся — Яўгенія Пфляўмбаўм.
Агаломшаны такім паваротам падзей, я спачатку хацеў абурыцца: чаму і па якім праве ён падпісвае чужыя кнігі?! Але ў гэты момант Лужаніна гукнулі да тэлефона, а па вяртанні ён неяк асабліва пранікліва паглядзеў мне ў вочы, і я не абурыўся, разумеючы, што тут мае месца нейкая сямейная таямніца, калі не драма…
Ад Лужаніна я ўпершыню пачуў верш Уладзіміра Дубоўкі, які пачынаецца радкамі: «Падобны з твару да машчэй, а па душы — даўно нябожчык, ты жыў яшчэ, стары кашчэй, усё мінаеш хату з дошчак…».
Гэты верш амаль дваццаць гадоў распаўсюджваўся ў машынапісных копіях — быў напісаны ў 1975-м, а ўпершыню апублікаваны — у 1994 годзе ў тыднёвіку «Літаратура і мастацтва». Увайшоў ён і ў Дубоўкаву кнігу «О Беларусь, мая шыпшына» (2002), укладзеную Змітром Давыдоўскім.
На маё пытанне, хто ж гэты «стары кашчэй», Лужанін адказаў адназначна — Пятрусь Броўка. Я папрасіў яго напісаць, дзе і пры якіх абставінах трапіў да яго гэты тэкст. Аляксандр Амвросьевіч тут жа прысеў да стала, на другім аркушы машынапісу зрабіў прыпіску ад рукі і абодва аркушы перадаў мне.
Вось тая прыпіска: «Уладзімір Мікалаевіч прыйшоў да нас ранічкай, як заўсёды, бываючы ў Мінску, — паснедаць разам. Тады, як успамінаецца, ён перш за ўсё папрасіўся паляпаць на машынцы. Калі праз паўгадзіны я зайшоў у свой пакой сказаць, што снеданне стыне, ён з усмешкай падаў мне гэтыя лісткі і пачаў рваць на шматкі прынесеныя з сабой кавалкі паперы, відаць, чарнавікі, накіданыя ўночы ў гасцініцы. Аддаць мне — не захацеў, толькі папрасіў: «Цяпер не паказвай нікому, пакажаш, калі некага з нас не стане: мяне ці яго». Так і даляжаўся гэты верш да 1993 году, калі пры генеральнай падчыстцы архіва выгарнуўся з папкі, дзе складалася напісанае не мною».
Нягледзячы на такое прызнанне, даследчыкі да гэтай пары сумняваюцца, што Дубоўка прысвяціў свой знішчальны верш менавіта Броўку. Аўтар біяграфічнага рамана пра Дубоўку Алесь Пашкевіч лічыць, што «кашчэем» паэт назваў Кандрата Крапіву. А Зміцер Давыдоўскі, спасылаючыся на неапублікаваныя раздзелы ўспамінаў Дубоўкавай удавы Марыі Пятроўны, цвердзіць, што верш адрасаваны… самому Лужаніну.
З Анатолем Вярцінскім мы неаднаразова бывалі на лужанінскіх днях народзінаў — са сціплай пачосткай, але з раскошай размовы пра ўсё на свеце. Па коле пускалася маленькая срэбная чарачка, знойдзеная пасля вайны Лужаніным на папялішчы Купалавай хаты. У куце стаяў посах Коласа, на стале — чарка Купалы… Антураж!
Натуральна, звінелі ў тых застоллях і больш ёмістыя чаркі, але злоўжыванняў не памятаю — да Лужаніна ішлі не з Бахусам абдымацца. Чаркавання з ім сам-насам я не памятаю, і, тым не менш, аднойчы паэт «узнагародзіў» мяне вершам-эпіграмай:
Міхась, Вы заўсёды ў раз’ездах,
І Вас у мой бок не хіне.
А тут у абдымках жалезных
Хваробы трымаюць мяне.
Ды я ў камізэльку не плачу
Нікому, ў тым ліку і Вам.
Жадаю у справах удачы
І памяці — хоць на сто грам.
Гэтыя «сто грам памяці» і тады мяне збянтэжылі, ды і сёння прыгадваюцца, калі трэба адведаць каго са старэйшых, а часу ўсё не хапае і не хапае…
Чытайце таксама:
«Бач, нават яны ў трох соснах заблукалі». Вядомы мовазнаўца ў архівах КДБ меў «невядомы далейшы лёс»
«Як іх аўто ляцелі кулем, як мы ляцелі пад адхон»
Алесь Жук: Беларускіх пісьменнікаў і ўсю нашу літаратуру будуць трымаць у чорным целе
